Serge Gainsbourg behoort tot het culturele erfgoed van Frankrijk, niet alleen door zijn befaamde zuchtchanson Je t’aime… moi non plus. Nu Gainsbourgs huis is opengesteld voor publiek, legt CÉLINE BERNADET uit hoe dat komt. ‘Zelfs als hij niets zei, niets zong, zachtjes stond te deinen op het podium, was de zaal gevuld met tederheid.’  

Hoe vind je de juiste woorden om de pianist, zanger, componist, dichter, acteur, filmmaker, provocateur en promotor van het vrouwelijke zangstem Serge Gainsbourg te bevrijden van zijn gevangenschap als de bedenker van vooral het je-weet-wel liedje? 

In het buitenland wordt hij vaak alleen gezien als de componist van Je t’aime… moi non plus, dat hij in 1967 voor Brigitte Bardot maakte nadat zij hem had gevraagd om het mooiste liefdesliedje te schrijven dat hij zich kon voorstellen. De man daarna, Gunter Sachs – ja, hij, je weet wel! – maakte bezwaar tegen de publicatie; 40.000 singles werden geannuleerd, twee jaar later werd Jane Birkin een zuchtende schandaalster.

Welk schandaal precies? Ik weet niet hoe vaak ik in mijn leven gevraagd ben om een vertaling van alleen al de titel Je t’aime… moi non plus. Terecht, ik begreep de betekenis zelf ook een hele tijd niet. Letterlijk is het moeilijk weer te geven: Ik hou van jou… ik hou ook niet van jou. In het Engels werkt het onmogelijke een stuk soepeler: I love you… me neither.

Serge Gainsbourg tijdens een repetitie in Parijs. foto EPA

Het echte schandaal is dat het oh-là-là beeld van het lied in ruw contrast staat met de diepzinnigheid van de titel. Nog steeds wordt het vooral gezien als een erotisch kreunende hymne van een Frans volk dat vermoedelijk wordt gefantaseerd als eeuwig copulerend, maar het bevat in één regel het nooit eindigende verhaal van de liefde terwijl het tegelijkertijd… de niet-liefde omarmt. In plaats van het verhaal van jij houdt van mij, maar ik hou van iemand anders, of andersom, leiden deze zes woorden naar de afgrond van de liefde. Zelfs tot een filosofische vraag: Bestaat liefde? Wat is het überhaupt? Kan het bestaan als het niet wederzijds is?

Tot 3 september liet een kleine tentoonstelling in Centre Pompidou zien waartoe Gainsbourg nog meer in staat was: De titel: Serge Gainsbourg – le mot exact. Ja, het gaat om de exactheid van het woord. De voormalige barpianist met Oekraïense wortels haalde de meeste inspiratie voor zijn teksten uit de literatuur, en er zijn heel wat verwijzingen naar literatuur in zijn liedjes. Daarom wordt er een selectie van zijn favoriete boeken tentoongesteld, samen met manuscripten en enkele parafernalia.

Naast de inhoud van de woorden is er ook de taal van het schrijven. Gainsbourg was ook een goede tekenaar. De oorsprong van de tekst is vastgelegd in een inmiddels historisch document ooit een haastig volgekrabbeld stuk papier om een idee vast te leggen. Pogingen, fouten, doorhalingen op weg naar de uiteindelijke liedtekst illustreren de hardnekkige aanpak, zelfs voor iemand die tegenwoordig een genie wordt genoemd. Als een slak tast hij elk woord op weg naar het juiste woord af om te zien of het de exacte klanken kan schilderen in zijn betekenis, zijn muzikaliteit, die zich verbinden met de woorden eromheen.

‘Nous nous aimions le temps d’une chanson’ – we hielden van elkaar voor de duur van een lied

De vraag of hij een genie was, laten we in het midden. Hij was in elk geval een touche-à-tout, een nieuwsgierig persoon die alles aanraakt in een permanente verleiding om dingen uit te proberen. Er zit veel speelsheid, humor, grootsheid en middelmatigheid in zijn werk. Wat hoe dan ook duidelijk is, Serge Gainsbourg behoort nog steeds tot het patrimoine culturel, het culturele erfgoed van Frankrijk.

Het is moeilijk om buitenstaanders duidelijk te maken welke plaats hij, Jane Birkin en hun acterende en zingende dochter Charlotte vandaag de dag nog steeds innemen bij het Franse volk. De drie uur durende uitvaartdienst voor de in juli overleden Birkin werd live uitgezonden, zowel op schermen buiten de Église Saint-Roch als op televisie en internet. Emmanuel Macron meldde zich uit de verte, zijn vrouw Brigitte was aanwezig met een overvloed aan Franse sterren, onder wie Catherine Deneuve. Velen volgden de hartverscheurende woorden van Birkins twee overgebleven dochters, Charlotte Gainsbourg en Lou Doillon, wiens vader filmmaker Jacques Doillon is.

Afgelopen maand werd de wens van Charlotte om het huis van haar vader in de Rue de Verneuil, met alle curiosa die hij heeft verzameld, open te stellen voor publiek, werkelijkheid. Tijdens Gainsbourgs leven was het al een soort tempel; fans lieten hun liefdesverklaringen achter op de muur tegenover de straat. Een paar huizen verderop is een museum gebouwd; de kaartjes voor de House & Museum Tour waren maanden geleden al volgeboekt.

In het Frankrijk van de jaren tachtig en daarna leefden we met deze familie mee, beluisterden en zongen we hun liedjes, wachtten we op hun optredens en nieuwe platen, volgden we hun schandalen en waren we getuige van hun afgronden, breuken en herschikkingen. We beefden, verwonderden ons en huilden met hen, zelfs als we dat niet wilden. Ze waren alomtegenwoordig. Tegelijkertijd hebben zowel Gainsbourg als Birkin kinderen uit andere relaties, waarvan sommige ook openbaar werden gemaakt. Toen zijn relatie met Jane Birkin stukliep, kreeg Gainsbourg een relatie met zijn laatste vrouw, Bambou, en werd hij de vader van Lulu, Lucien Gainsbourg. Ook dit is vereeuwigd in een lied gecomponeerd door zijn vader. Het is geen meesterwerk, zijn moeder vertolkte het niet eens middelmatige stuk zonder enig talent.

Serge Gainsbourg en Jane Birkin tijdens de hoogtijdagen van Je t’aime… moi non plus.

Eerder had Gainsbourg de soms twijfelachtige vocale talenten van de grootste sterren uitgeprobeerd en gepubliceerd; Brigitte Bardot, Françoise Hardy, France Gall, Isabelle Adjani, Catherine Deneuve, Fanny Ardant zongen zijn speciaal voor hen gecomponeerde liedjes.

Serge Gainsbourg stierf in 1991. Ik had hem gezien tijdens zijn laatste tournee in 1988 in de Zenith, een grote concertzaal in Parijs. Omdat hij in zijn drieëndertig jaar durende muzikale carrière niet langzaam vergeelde, maar zichzelf permanent vernieuwde, waren alle generaties in het publiek vertegenwoordigd. Zelfs op de korte momenten dat hij niets zei, niets zong, zachtjes stond te deinen op het podium, was de zaal gevuld met tederheid. Hij kon nog zo seksueel provocerend zijn: er zat een fragiel jongetje in het lichaam van deze zestigjarige kettingroker met levercirrose.

Met zijn eerste succes als zanger liep hij vooruit op zijn laatste rustplaats in het chanson Le poinçonneur des Lilas. Voordat het metrokaartje machinaal werd gevalideerd, prikte de poinçonneur er een gaatje in met een apparaat. Het refrein van het lied, waarin de poinçonneur wanhoopt over zijn zinloosheid en de monotonie van zijn baan, gaat als volgt: ‘Ik maak gaten, kleine gaten, altijd kleine gaten’. Aan het eind zingt hij: ‘Ze zullen me in een groot gat stoppen en ik zal niet langer horen over gaten, kleine gaten.’

Wie een andere hymne van Serge Gainsbourg wil horen dan Je t’aime… moi non plus kan luisteren naar La Javanaise, een chanson vol violen en shalala met elegante teksten, bedolven onder gitaar en zacht ritme, dat Gainsbourg in 1963 schreef voor Juliette Gréco en later zelf zong. Niet alleen mijn oma pakte het weer op tijdens het borden drogen rond haar keukentafel, ook Iggy Pop, Manu Dibango, jazz-zangeres Madeleine Peyroux en vele anderen zongen het. En natuurlijk zong Jane Birkin het tijdens haar concerten, lang nadat Gainsbourg in het grote gat was begraven.

Bijna iedereen in Frankrijk kent La Javanaise. Daarin zing Gainsbourg: ‘J’avais envie de voir en vous cet amour’ – ik wilde deze liefde in jou zien. Aan het einde van het lied laat hij een deel van de Franse ziel trillen: ‘Nous nous aimions le temps d’une chanson’ – we hielden van elkaar voor de duur van een lied.

Maar hé, voordat het volgende cliché de kop opsteekt: dit betekent niet dat Fransen niet langer van elkaar kunnen houden dan de tweeënhalve minuut van dit stukje. Sommigen zijn gewoon bereid om alles te dromen, zelfs in een liedje. Dat zou een nieuw cliché creëren. Of is het een oud cliché?

Céline Bernadet is een Frans-Duitse schrijfster, ze woont en werkt in Düsseldorf en Parijs.

Maison Gainsbourg, Rue de Verneuil 14, Parijs. Open vanaf 20 september 2023. maisongainsbourg.fr. feelingparis.net