Kunstenaar Ap Verheggen ving aandacht uit de hele wereld toen hij dit voorjaar in Groenland beelden plaatste op een kolossale ijsberg. Met camera’s en gps-apparatuur zou hij zijn kunstwerk volgen tot het ijs zou smelten en het beeld in het water zou verdwijnen. Dat is inmiddels gebeurd, veel sneller dan verwacht. Verheggen wil aandacht vragen voor het verdwijnen van de Eskimoculturen door klimaatverandering.
Nog maar drie jaar geleden deelde theatergezelschap Vis à Vis tijdens zomerfestival Cultura Nova in Heerlen folders uit voor de voorstelling Groenland. “Klimaatverandering? Grote gevolgen, maar unieke kansen”, tetterde de folder. Want onder de gesmolten ijskappen van Groenland zullen prachtige landschappen verschijnen. Een paradijs voor wandelaars, fietsers en golfers. Wie er nu een stuk grond koopt, doet een geweldige investering, knipoogde Vis à Vis.
“Die hele klimaatverandering is de laatste vier jaar pas echt zichtbaar geworden in het Arctisch gebied”, zegt Verheggen. We zitten op het Onze Lieve Vrouwenplein in Maastricht dat hij in omvang ongeveer zo groot schat als de ijsberg waarop hij zijn beelden, twee elke 200 kilo wegende ijzeren sledehondrijders, plaatste.
Het project werd twee keer door de realiteit ingehaald. “Aanvankelijk wilden we met sledehonden op zoek naar een geschikte ijsberg om het beeld te plaatsen; dat werd dus een speedboot. Ik had erop gerekend dat de ijsberg het wel een jaar of twee zou uithouden. Maar die raakte na twee maanden al op drift en explodeerde in juni.”
Verheggen (Sittard, 1964) schrok zich enkele weken geleden kapot toen hij voor de derde keer een bezoek bracht aan Uummannaq op de Noordpool, een van de meest noordelijke dorpen van Groenland. “Ik hoorde ’s nachts hoe de ijsschotsen explodeerden van de hitte. Het was een apocalyptische ervaring, je waant je in oorlogsgebied. Er was een temperatuurverschil van veertig graden met vorig jaar. Normaal moet het er in het voorjaar min twintig zijn, nu liepen kinderen rond in T-shirts. Zo hard als het daar gaat, gaat het nergens. Het is de overtreffende trap van wat we ooit hadden kunnen denken.”
Door de ontdooiende permafrost (bevroren grond) verzakken de huizen, zegt Verheggen. De meeste Inuit (de naam waarmee Eskimo’s zichzelf aanduiden) leven niet meer in iglo’s en leiden geen nomadisch bestaan meer. Jagen wordt steeds lastiger omdat het zee-ijs onbetrouwbaar is. “Ze zijn steeds meer op hun eigen kleine wereld aangewezen, met emigratie als gevolg. Van de 1500 Inuit in Uummannaq, waar je alleen per helikopter kunt komen, vertrokken er afgelopen winter 300. Geweld, drank en drugs hebben hun intrede gedaan op de Noordpool. Van een zelfmoord kijkt niemand meer op. Het veranderen van het klimaat heeft grote gevolgen voor de gemeenschap van jagers en vissers. Generaties lang was het leven overzichtelijk, nu verandert alles.”
De vraag is wat je er als kunstenaar mee moet? Verheggen is er de man niet naar om een klaagzang aan te heffen. Hij is in de eerste plaats kunstenaar – die er zich niet voor schaamt te kicken op zijn eigen projecten. Ooit maakte hij voor het hoofdkantoor van Shell EPI in Rijswijk een enorm beeld dat de wereld voorstelde in zeven bronzen schillen die hij in de hal rechtop zette en bestrooide met bergen en dieptes. Iemand tipte hem dat ook de Eskimo’s beelden maken die de hele wereld moeten voorstellen. Hij vertrok richting Groenland maar ontdekte dat de wereld van de Inuit een stuk kleiner is geworden. Verheggen: “Ik ben geen wetenschapper, ik ben een kunstenaar die luistert naar de verhalen van de mensen. Ik wil aandacht voor hun problematiek. Het is veel te laat om de opwarming van de aarde nog te keren. Ik vraag aandacht voor cultuurverandering. Omdat ik geen politiek bedrijf en ik deze problematiek een menselijke maat geef, is er wereldwijd media aandacht voor dit project. Ik ben inmiddels een bekende Groenlander.”
Verheggen wijst erop dat de veranderingen die hij in Groenland met eigen ogen heeft gezien, ook mogelijkheden met zich mee brengen. In dat licht is de voorstelling van theatergroep Vis à Vis in Heerlen drie jaar na dato al een stuk minder grotesk. “Er zijn nu meer soorten vis, er kunnen gewassen worden verbouwd en er komt grond vrij. Mensen passen zich toch aan aan de nieuwe omstandigheden. Het is niet alleen maar een negatief verhaal.”
De kunstenaar noemt het zinken van de ijsberg-met-de-beelden eigenlijk pas het begin van zijn project. Inmiddels heeft hij enkele partijen, zoals onderdelen van de VN en het antropologisch instituut Smithsonian, bereid gevonden een nieuw project te dragen: op alle zeven continenten een beeld installeren dat de meest extreme gevolgen van klimaatverandering vorm geeft, zoals de verwoestijning van Spanje. “Via die beelden willen we de snelheid van de veranderingen een jaar lang wereldwijd via Internet volgen en de impact daarvan op locale culturen. Climate change is cultural change.” Dat klinkt erg ambitieus. Verheggen grijnst. “Met kunst kun je de hele wereld bereiken. Eerlijk gezegd had ik ook nooit kunnen denken dat er zestienduizend artikelen geschreven zouden worden over het project in Uummannaq.”
April 2010: Medewerkers van Ap Verheggen inspecteren zijn beelden op de ijsberg bij Uummannaq. Foto Ap Verheggen
