Goed en kwaad, de slechterik en de superheld: zolang ze tegenover elkaar staan in sprookjes of in stripverhalen is alles in orde. Maar als het maatschappelijk debat in dergelijke termen gevoerd wordt, is er meestal iets mis. Vroeg of laat leidt het tot beschuldigingen, protestmarsen, wraakoefeningen, prikkeldraadversperringen, muren of erger – en blijft er van het goede weinig over.
De tentoonstelling Ressentiment – Kulturen des Dissens in IKOB, het museum voor hedendaagse kunst in Eupen, gaat precies over dat dilemma. Ja, een dilemma, want goed willen we natuurlijk allemaal wel zijn. Maar hoe goed? Handelsverdragen of niet? Tienduizenden vluchtelingen opvangen of toch maar een paar minder? In of uit de Europese Unie?
Toen ik de ondertitel van de tentoonstelling voor het eerst zag, dacht ik aan dissen, rapperstaal voor beledigen of afkraken. Dat is óók bedoeld, benadrukt IKOB-directeur en samensteller Frank-Thorsten Moll, maar we moeten de klemtoon vooral op de tweede lettergreep leggen: dissensus, ofwel meningsverschil, het tegenovergestelde van consensus. De tentoonstelling gaat over polarisatie en hoe je daartegen te weer te stellen.
De onbetwiste superheld van dit moment is natuurlijk Donald Trump, spreekbuis van de volkswoede en redder van de Verenigde Staten. Dichter bij huis hebben we Wilders, Le Pen, Vlaams Belang en Alternative für Deutschland. Nergens in de tentoonstelling komen Trump of zijn geestverwanten in beeld, maar het is duidelijk – ook de begeleidende brochure laat daarover geen misverstand bestaan – dat zij de tegenstanders zijn in dit pleidooi voor nuance en ruimdenkendheid. Dat is interessant. Kennelijk heeft ook zo’n pleidooi overzichtelijke tegenstanders nodig. Even interessant is dat sommige werken in de tentoonstelling hun toevlucht nemen tot eenzelfde soort zwart-wit denken als de tegenstanders. Ik denk aan de twaalf sterren van de Europese Unie, door Tímea Anita Oravecz omgevormd tot een ring van prikkeldraad, met daarachter het woord ‘Welcome´. Zo maak je de zaak wel erg simpel. Gutmensch tegen Wutbürger.
Een stuk boeiender zijn de werken die ingaan op de achtergronden en de grijstinten van de hoog oplopende meningsverschillen in de samenleving. Zoals de korte video van de Ierse kunstenaar Declan Clarke. We zien hem bezig met de overhemden van zijn broer, die makelaar is en zelf geen tijd heeft voor de strijk. We zien de broer ’s ochtends vertrekken naar zijn werk, er wordt verwezen naar de deals die hij sluit. Clarke geeft ironisch, licht verongelijkt commentaar. Het is een humoristisch filmpje, maar onder de oppervlakte zaniken vragen over arbeidsdeling, beloning en waardering, over niet minder dan het kapitalistisch raderwerk. Mooi is ook de luxaflex met zee-print van kunstenaarsduo Awst & Walther die ergens middenin de ruimte hangt. Eerst zie je alleen de zee, maar als je bedenkt dat luxaflex een regelbare afscheiding tussen ‘binnen’ en ‘buiten’ is en dat de Middellandse Zee of de Egeïsche Zee dat ook is voor vluchtelingen, dan ziet hij er ineens heel anders uit.
Op een beperkt oppervlak en met een beperkt aantal werken is Ressentiment – Kulturen des Dissens behalve een ambitieuze ook een behoorlijk ideologische tentoonstelling. Daar moet je van houden, maar moedig is het wel. En met zo’n overmaat aan ‘boodschap’ is het haast een wonder dat er zoveel mooi werk te zien is.
Ressentiment – Kulturen des Dissens. Van 25 januari t/m 23 april in IKOB Museum für Zeitgenössische Kunst, Eupen (B). ikob.be.