Ik vind het roerend: kunstenaars die begaan zijn met het milieu en hun werk daaraan wijden. Roerend. Maar soms is het meer dan dat.

De tentoonstelling van Basia Irland (Ft. Smith, Arkansas, 1946) in Museum De Domijnen in Sittard gaat over water en past in een reeks waarmee het museum een paar jaar geleden is begonnen. Conservator Roel Arkesteijn kan nog even voort, want een heel legertje groene kunstenaars – net als Irland vaak afkomstig uit Amerika – opereert inmiddels onder noemers als environmental art, ecological art en EcoArt.

Nu wil het geval dat ik behalve medewerker van Zuiderlucht ook milieuwetenschapper ben. Vaak vind ik die ecologische kunst, tja, roerend, maar ook een beetje naïef: te veel nadruk op de schoonheid en de onbegrijpelijkheid van de natuur, te veel simpele oplossingen voor complexe problemen.

Ook bij Basia Irland was dat, eerlijk gezegd, mijn eerste reactie. Een paar maanden voor opening van haar tentoonstelling liet ze in de Maas en in de Geleenbeek een aantal uit ijs gebeeldhouwde boeken te water. In het ijs waren zaden van zeldzame, lokale plantensoorten ingevroren. Bij het smelten van het ijs zouden de zaden zich verspreiden, ze zouden ontkiemen op de oever, ze zouden bijdragen aan ecologisch herstel en op hun beurt andere organismen aantrekken. Flauwekul, zei de milieuman in mij. Het verspreiden van zaden heeft pas zin als ecologisch herstel daaraan vooraf gaat, anders komt er van die planten weinig terecht. Ze zijn niet zomaar zeldzaam geworden.

Gelukkig keek de kunstenman een beetje beter. Het ijs staat natuurlijk voor gletsjers. Het smelt en wordt opgenomen in de rivier: de kringloop van het water. De zaden staan voor de kringloop van het leven. Het boek vertegenwoordigt de mens en de kennis die wij in de loop van de geschiedenis hebben verzameld. Misschien ook de kennis die we kunnen bijschrijven door de rivier te volgen. En bevatten zaden niet ook geconcentreerde kennis? (In mijn eigen boeken plak ik sinds jaar en dag een ex libris dat ik heb geërfd van een oudoom. Hij was bioloog. Er staat een plaatje op van een paardenbloem die zijn zaadpluis verspreidt. Daarbij de tekst “t kiemt temet”.)

Veel van Basia Irland’s werk bestaat uit dergelijke acties. De Rio Grande op de grens van de Verenigde Staten en Mexico valt door klimaatverandering en overmatig waterverbruik steeds vaker droog. Irland vroeg bewoners van de oever watermonsters te nemen en deze van de bron tot de monding – ruim 3000 kilometer – aan elkaar door te geven. Een rivier is niet alleen een ecologisch, maar ook een sociaal verband. Ze verzamelde klei en schelpen uit de monding van rivieren en verwerkte ze tot wandelstokken en boeken. Ze verzamelde heilig water: wijwater uit de kerk, maar ook tranen. Ze documenteerde ziektes die door water worden overgedragen. In de omgeving van Sittard richtte ze een aantal Contemplation Stations in. Vanuit een zetel van twijgjes kijk je over het water en ervaart de rust. In het museum staat ook zo’n zetel en er is echt water.

Afzonderlijk beschreven lijken de onderdelen van Irland’s werk misschien onnozel, gezocht, naïef. De kracht zit in de samenhang. Dit is zo’n tentoonstelling waar het wonder pas geschiedt als je het geheel ziet. Ja, deze tentoonstelling is zelf een boek dat tot leven komt als je begint te lezen en de zinnen met elkaar verbindt.

Basia Irland – Reading the river. Van 29 november 2015 t/m 21 februari 2016 in Museum De Domijnen, Sittard. dedomijnen.nl

Foto: Basia Irland in één van haar Contemplation Stations. Foto Bert Janssen.