De succesverhalen van kunstenaars op Instagram zijn niet meer te negeren, al blijven de twijfels groot. Bestaat er zoiets als Instagramkunst, vraagt DAAN BORREL zich af. “Ik zie mezelf als fotograaf, niet als Insta-meid. Ik laat me niet opjutten.”

Lara Verheijden is een late adopter, pas twee jaar geleden postte ze haar eerste foto op Instagram. De eerste paar posts waren nog niet erg bijzonder: foto’s van haar dagelijkse leven en haar werk als stylist en modefotograaf. Toen ze met beelden van modeshoots enkele tientallen volgers had verzameld, durfde ze iets radicalere foto’s te plaatsen. Bij thuiskomst belde de Amsterdamse galeriehouder Gabriel Rolt, hij had genoten van haar foto’s. Dit najaar heeft Verheijden een solo-expositie bij Rolt van haar Instagramfoto’s – allemaal geschoten met haar Iphone.

Zelf zag Verheijden (6.869 volgers inmiddels) Instagram aanvankelijk niet als een plek om een kunstidee uit te werken, eerder als een manier om bekendheid te krijgen. Haar foto’s lijken ‘gewoon’ uit het leven gegrepen: autobiografisch, niet echt in scène gezet of te geposeerd. Maar is dat ook zo? Verheijden (Deventer, 1990): “Het is andersom: het hele leven wordt een kunstwerk. Dat toevallig op het platform Instagram verschijnt.”

Het Mondriaan Fonds zegt nog geen aanvragen van Instagramkunstenaars te ontvangen –soms is er een fotograaf die zich laat beïnvloeden door het medium. Toch zijn de succesverhalen van kunstenaars op Instagram niet meer te negeren. Neem het verhaal van illustrator en schilder Hilde Atalanta (29). Zij postte ruim een jaar geleden voor het eerst een van haar vulvatekeningen op Instagramaccount The Vulva Gallery, waar ze een realistisch beeld wil geven van de diversiteit aan vulva’s. Nu, 108.000 volgers en 380 vulvatekeningen later, is Instagram verreweg haar belangrijkste verkoopkanaal. Ze verkoopt haar tekeningen over de hele wereld, had afgelopen maand een expositie (behalve vulva’s schildert ze ook gezichten) en haar werk verschijnt in vele artikelen.

Nog een succesverhaal. De drie broertjes Sizoo, 17 en 19 jaar jong – samen goed voor zo’n 275.000 volgers – begonnen op hun Instagramaccount Sizoo Brothers met (artistieke) foto’s van populaire vakantiebestemmingen. Na een jaar kregen ze opdrachten van grote merken als Nikon en Adidas, vorig jaar kwam het door hen samengestelde fotoboek Depart uit, waarin 25 fotografen hun beste Instagramreisfoto’s tonen. Wel of geen kunst? Zonder Instagram hadden deze creatievelingen nooit zoveel mensen bereikt.

Er zijn grofweg drie vormen van Instagramkunst. Je hebt de – vaak al gevierde – kunstenaars die het sociale medium gebruiken om hun werk te laten zien. Ze tonen op hun account foto’s van huis, haard, tuin en hun kinderen en wisselen die terloops af met beelden van hun werk op atelier en in exposities. Zo bereiken ze een groter en gevarieerder publiek dan via conventionele communicatiekanalen. Instagram is populair onder kunstenaars omdat het visueler is dan bijvoorbeeld Facebook, waar tekst een belangrijkere rol speelt. Bij Van Eyck, de postacademische kunstopleiding in Maastricht, zien ze dat hun deelnemers het platform graag als communicatiemiddel gebruiken. Woordvoerder Solange Roosen: “We merken dat kunstenaars het vaak moeilijk vinden om iets over hun werk te vertellen. Dan is Instagram handig: je kunt je werk er gewoon opzetten zonder dat je een hele diepzinnige verklaring hoeft te geven.”

Instagram hoort er inmiddels bij, zegt de Luikse fotografe Lara Gasparotto (Comblain-au-Pont, 1989, 2.581 volgers), wier werk momenteel in het Bonnefantenmuseum hangt.

Lara Gasparotto

“Iedere fotograaf moet tegenwoordig een Instagramaccount hebben, als een curriculum vitae. Toch zie ik Instagram niet als een onderdeel van mijn werk, ik hou het bij voor mijn plezier. Ik ben meer een ouderwetse fotograaf, not a cool one.” Bovendien werkt ze met traditionele instituties, ze krijgt naar eigen zeggen geen werk via Instagram. “Op Instagram zie ik vooral foto’s die makkelijk te begrijpen zijn, veel commercieel werk, veel reisfoto’s. Een mooie vrouw die met een hond een berg beklimt: het zorgt dat mensen dromen van ontsnappen. Voor sommige jonge fotografen is Instagram handig, ik zit in een ander circuit. I’m not cool enough.”

Ook Tanja Ritterbex (Heerlen, 1985, 2.230 volgers) – haar werk is momenteel ook in het Bonnefanten te zien – zegt het medium niet nodig te hebben, maar ziet er wel leuke dingen uit voortkomen. “Een maand geleden kreeg ik voor het eerst werk via Instagram, een Engelsman organiseerde een festival en zag mijn account voorbijkomen. Op het festival hangen nu twee werken van mij. En toen ik laatst voor het eerst naar Tel Aviv ging en een foto plaatste van een opening, reageerde een onbekende volger: ‘Ik ben hier nu ook.’ Hij nam me die avond mee naar een aantal andere openingen.”

Ritterbex beschouwt Instagram als een onderdeel van haar werk, maar wel als een moeilijk onderdeel. “Mijn galerie in Amsterdam promoot mijn werk ook, en hun website is eigenlijk mooier. Aan de andere kant vind ik het vlotte en snelle van Instagram leuk en inspirerend: ik kan gewoon even wat liken van een kunstenaar aan de andere kant van de wereld.” Ze volgt alleen maar andere kunstenaars en op haar eigen account post ze ook werk van anderen. “Ik vind het vreemd dat een selfie soms meer likes krijgt dan een foto van een kunstwerk.”

Een tweede groep betreft kunstenaars die hun werk alleen maar op Instagram zetten, zoals de Amerikaanse Michele Bisaillon (106.000 volgers). Zij plaatst haar foto’s doelbewust op Instagram om de menselijke verhouding tot de ons omringende technologie aan te kaarten. In haar werk staat het contrast tussen de technologie uit Sillicon Valley en de natuur van Californië centraal, net de relatie tussen digitaal en echt. Dit soort Instagramkunst kan ook op zichzelf staan; de afbeeldingen van Bisaillon komen ook elders tot hun recht.

Het derde type Instagramkunst wordt gemaakt door kunstenaars voor wie Instagram medium én thema is. Zonder Instagram was hun werk er niet geweest. Een van de meest bekende voorbeelden is de Argentijns-Amerikaanse kunstenares Amalia Ulman (28), die op 19 april 2014 begon met het – op dat moment onherkenbare – kunstproject Excellences & Perfections. In een paar maanden tijd zette ze 175 foto’s van zichzelf op Instagram. In die reeks zit een duidelijke verhaallijn: in het eerste deel is ze een jong, naïef meisje dat net naar New York is verhuisd. Op bijna alle foto’s zijn roze, schattige objecten te zien. Daarna zien we een jonge vrouw, sexyer en wilder, met veel decolleté, kanten pakjes en een spiegel met cocaïne in de vorm van het Chanel-logo. Ze gaat werken als een escortgirl om geld te verdienen en ondergaat een borstvergroting. Langzaam takelt ze af, tot ze een periode ‘offline’ gaat en in een afkickcentrum belandt. In het laatste deel is Ulman een ‘yogameisje’ geworden, dat vooral foto’s deelt van avocado’s, nieuwe outfits en Happinezz-achtige teksten.

Dignity 01 van Amalia Ulman, dit voorjaar te
zien in galerie James Fuentes in New York.

Tijdens het project had niemand door dat de foto’s onderdeel waren van een kunstwerk. Galeries wilden haar eerdere werk niet meer tonen omdat ze zo was afgetakeld. Wel kreeg ze steeds meer volgers op Instagram: aan het eind van het project had ze er 89.244 nieuwe bij. Pas toen ze onthulde dat alles nep was, sloot de kunstwereld haar in de armen. Ulman wilde laten zien dat vrouwelijkheid een constructie is, zei ze zelf in een interview. Haar volgers, die haar levensverhaal volgden en daarmee haar boodschap bevestigden, waren onderdeel van het werk.

Net als Ulman reflecteren veel Instagramkunstenaars met hun werk op het sociale medium, bijvoorbeeld door de regels op te rekken of te omzeilen. Tepels zijn taboe, net als ander bloot. Instagrammer Beigetype (16.000 volgers) plaatst veel gefotoshopte tepels en zelfgemaakte neppiemels. Arvida Byström en Molly Soda stelden het fotoboek Pics or it didn’t happen samen, met daarin de foto’s die Instagram verwijderde. Daaruit blijkt dat het platform bijvoorbeeld niets moet hebben van menstruatiebloed en lichaamshaar.

Het narcisme en exhibitionisme in de Instagramkunst is groot. Vrijwel elke Instagrammer probeert een merk rond zichzelf op te bouwen en de grenzen van sociale media op te zoeken. Volgens Byström en Soda gaat het om meer dan ijdelheid alleen: veel van de Instagrammers wier werk zij selecteerden, willen een realistisch mensbeeld laten zien als alternatief voor de perfect gestileerde, gladde wereld van reclame en sociale media.

De ironie is natuurlijk dat op Instagram niets écht is; alles wordt een performance of een act, alles is geënsceneerd. Net als in de kunsten dus. In die zin is Instagram een verzameling galerietjes met de potentie van eindeloze exposure. Is dan iedere idioot die ‘eigen werk’ op Instagram plaatst een Instagramkunstenaar? Lara Verheijden vindt van niet. Volgens haar gelden dezelfde wetten als buiten Instagram. “Niet iedereen die schildert, is een kunstenaar. Niet iedereen die foto’s maakt, is een fotograaf.” De meeste van haar volgers zijn geen kunstverzamelaars of museumbezoekers, maar willen volgens haar snel “iets lekkers” zien. Goede Instagrammers participeren daarop. Wordt haar werk en dat van andere kunstenaars dan niet veel vluchtiger? Verheijden: “Ik zie mezelf als fotograaf, niet als Insta-meid. Dus ik laat me niet opjutten.”

Michel van Dartel van V2_ , interdisciplinair centrum voor kunst en technologie in Rotterdam, zet vraagtekens bij het vernieuwende aspect van Instagram. De wisselwerking tussen het sociale medium en de kunstwereld is volgens hem alles behalve nieuw. Hij verwijst naar de expositie Electronic Superhighway (2016) waarmee curator Omar Khaleif de invloed van internet en netwerktechnologieën op kunstenaars van een historisch perspectief voorzag. De bezoeker kon via 150 werken terug de tijd in lopen, van 2016 naar 1966. Kunstenaars bevragen, exploiteren en gebruiken online platforms al decennialang, daar is niets nieuws aan vindt Van Dartel. “Het gebruik van nieuwe sociale media zoals Instagram is wat mij betreft niets anders dan het gebruik van ‘oude’ sociale media, zoals Google en fora.”

Portret door Lara Verheijden voor serie Polyester Magazine.

Ook volgens Ward Janssen, hoofd digitale cultuur Cinekid en voormalig curator bij het museum MOTI, is er nog niet echt sprake van Instagramkunst en ontwikkelt zich op het medium vooral een nieuwe beeldcultuurtak die voor een groot deel mainstream is. “Het ligt er natuurlijk aan wat je als kunst definieert, maar de autonome, conceptuele kunstenaars die sociale media bevragen, hebben het thema Instagram nog niet geclaimd. Wat je wel ziet, zijn creatieven die geen inhoudelijke vragen bij het concept stellen maar wel een nieuwe beeldtaal opeisen.”

Maar wat niet is, kan nog komen. Bij Facebook duurde het volgens Janssen ook vrij lang voordat autonome kunstenaars zich ermee gingen bemoeien. “Instagram gaat nog vooral om persoonlijke representatie.” Pas toen Facebook breder en massaler werd – toen het zich in het dagelijkse leven ging mengen, overheidstaken overnam en bijvoorbeeld tijdens de Parijse aanslagen safety-checks aanbod – werd het volgens Janssen voer voor kunstenaars. “Instagram zit nu nog in een verschrikkelijk lichte bubbel.”