De in 2006 overleden kunstenaar Jan van Helden uit Herkenbosch beweerde van zichzelf dat hij niet zwaarmoedig was, maar hij maakte wel zwaarmoedige prenten. Waarvan hij weer zei dat ze autobiografisch waren. Waarschijnlijk liet hij zich inspireren door zwart-witfoto’s van de befaamde Steichen-exposities ‘The Family of Man’ en ‘The Bitter Years’.
De fotografie in het werk van Jan van Helden

Tijdens en na zijn opleiding werkte Jan van Helden in de geest van de ‘gestileerde’ Limburgse School: elegante figuren voorzien van kleding met een decoratieve plooival. Grote amandelvormige ogen met zwarte iris en pupil in een te klein hoofd completeren de figuren aan de bovenkant. De tenen en vingers zijn te dun, vaak slechts aangegeven met een paar parallelle lijnen.

Vrij snel verlaat Van Helden (Herkenbosch, 1932) deze nogal lege, maniëristische lijnvoering, kenmerkend voor veel kerkelijke kunst uit die jaren. Hij ontwikkelt zijn eigen knoestige stijl. Elegantie is ver te zoeken en Permeke is nooit ver weg.
Klopt het dat Edward Steichen met zijn legendarische foto-expositie The Family of Man uit 1955 zijn sporen heeft achtergelaten in het werk van Van Helden? Richard Schwartzenberg studeerde in 1960, een jaar eerder dan Van Helden, af aan de Jan van Eyck Academie in Maastricht. De weinige herinneringen die hij aan hem heeft hebben betrekking op zijn tekenvaardigheid, zijn opvliegende natuur en het boek dat hij altijd en overal bij zich draagt en waaruit hij zijn inspiratie haalt. Het is het fotoboek The Family of Man.
In het Limburgs Dagblad van 30 augustus 1967 legt ook Willem K. Coumans een direct verband tussen Van Helden en Steichen: “Hij overdrijft misschien. Maar de ontaarding, de verschrikkelijke leegte is overal aanwezig. Oud geworden mensen blijven ontredderd over, dof van berusting. The Bitter Years: ik herinner mij de door Edward Steichen samengestelde fototentoonstelling met opnamen uit de periode van armoede 1935-1941 in Amerika. Zo zien mensen er inderdaad uit, zo kunnen zij er uitzien.”
De eraan voorafgaande fototentoonstelling The Family of Man is nog steeds te zien, in een permanente presentatie in het Luxemburgse stadje Clervaux. Figuren op Van Heldens prenten tonen uitgesproken overeenkomsten met foto’s uit de expositie. Zelfde houdingen, zelfde compositie. Maar het zijn meer de motieven in het oeuvre van Van Helden die doen denken aan foto’s uit The Family of Man dan dat er sprake is van leentjebuur spelen. Ook de zwart-wit-foto-sfeer van de expositie is dezelfde als die in zijn prenten, net als de knoestige stijl en de nadruk op de handen en de kleren van de door het leven getekende mens die zijn elegantie in het dagelijks geploeter al lang is kwijtgeraakt. Het is meer dan waarschijnlijk dat thematiek en sfeer van The Family of Man Van Helden diep hebben geraakt en hun sporen hebben achtergelaten in zijn werk.
Wat hem ook beïnvloed hebben, zijn de in de fotografie gangbare afsnijdingen: afbeeldingen lopen buiten de foto door. In zijn oudere prenten staan de meeste figuren nog keurig binnen de kaders. Bij onze dagelijkse waarneming vervagen en verdwijnen objecten aan de rand van ons blikveld; bij het waarnemen en registreren van de werkelijkheid door een camera is daarentegen sprake van scherpe afsnijdingen. Dat fotografische principe hanteert Van Helden veelvuldig in zijn latere werk. Daarbij moeten we ons realiseren dat in de jaren vijftig nog geen sprake was van de overdadige, overal aanwezige beeldcultuur van nu. Zo’n fotoboek met 503 foto’s moet in die tijd werelden geopend hebben.
Een ander element dat Van Helden raakte, was het zwarte, dat hij als blouson noir gewaardeerd moet hebben. Het is de kleur van de existentialisten. Edith Piaf en Juliette Gréco: zwart en nog eens zwart. De fotoboeken van Ed van der Elsken (ook vertegenwoordigd in The Family of Man) over de in het zwart gehulde scene van Parijs van die dagen zijn enorm populair. Het zou nog jaren duren voordat het zwart werd verdrongen door de vrolijke kleurtjes van de flower power.

Dit is de bewerkte versie van een hoofdstuk uit ‘Jan van Helden zwart wit wit zwart’. Het boek is verkrijgbaar via Werkgroep Kunststroom: 0475 538121.

‘Plezierboot’, ets in aquatint van Jan van Helden. foto uit boek