Nachtelijke heimwee? Denk aan Brabant, zingt Guus Meeuwis. Want daar brandt nog licht. Herkomst: warmtelampen op weedzolders en tl’s in xtc-laboratoria. Het Zuidelijk Toneel wijdt zijn omvangrijke theaterproject De Achterkant van… aan drugscriminaliteit.
Door Eric Alink

Ach, Brabant. Ooit grootleverancier van maïs, haver en gerst, nu van mdma, hennep en ghb. Lucratieve handel: volgens conservatieve schattingen gaat in de Brabantse drugscriminaliteit jaarlijks drie miljard euro om. Aan die schaduweconomie wijdden Volkskrant-journalist Jan Tromp en hoogleraar bestuurskunde Pieter Tops het boek De achterkant van Nederland [2017]. Het is een onthutsend relaas over ondermijning, geweld en andere collateral damage van de florerende branche.

Na lezing voelde Piet Menu dat drugscriminaliteit ook een artistieke grondstof kan zijn. De kopman van Het Zuidelijk Toneel: “Ik las hallucinante cijfers. Maar wat me vooral opviel, was een misverstand. Het benoemen van problematiek betekent nog niet dat je al op weg bent naar de oplossing.” Die schijn van beheersing, waarmee ook nieuwe politieke leiders graag koketteren, boeit hem sterk. Zelf mijdt hij elke grootspraak: “Het Zuidelijk Toneel kan en wil met theater geen maatschappelijke problemen oplossen.” Wel wil hij met ‘De Achterkant van…’ tegenwicht aan eendimensionaliteit bieden. “De drugsproblematiek is complex en meerlagig. Omdat de samenleving dat lastig vindt, maakt ze het overzichtelijk: goed en kwaad, onder- en bovenwereld. Zo simpel is het niet.”

Piet wijst op een ander mechaniekje. Van de duizenden die in de Zuid-Nederlandse drugseconomie de kost verdienen, maken we graag een aparte groep. “Dat stelt blijkbaar gerust. Maar het zijn dezelfde mensen. Ze doen boodschappen, gaan ook naar de dokter. Zij maken deel uit van dezelfde samenleving.” Een ex-lid van een motorclub, die ooit van zijn bed was gelicht, vertelde voor een toekomstige podcast aan HZT dat hij op het bureau in zijn rats had gezeten. De volgende dag zou hij zijn kind van school moeten halen. “Hij was bang dat z’n zoontje in zijn eentje op het plein zou staan. Herkenbare ouderlijke zorg.”

Langer kijken, niet oordelen. Dat is ook de grondhouding van acteur en singersongwriter Björn van der Doelen. Hij onderzoekt graag het niemandsland tussen goed en kwaad, zowel op zijn jongste album Eerwaarde Vader, zegen mij, want ik heb gezondigd als in de voorstelling. Enthousiast wijst hij op de Netflix-hit Extremely Wicked, Shockingly Evil and Vile over de 42-jarige Ted Bundy. De Amerikaanse seriemoordenaar sleet zijn dagen met dope on death row, binnengesmokkeld door zijn echtgenote. Björn, die de film verslond: “Mensen met een perfect leven, daar vind ik geen reet aan. De hemel kan nu eenmaal niet zonder de hel bestaan. Dat maakt misdaad – op kindermisbruik na – altijd dubbel: het schrikt af, maar we voelen ons er ook toe aangetrokken. Vooral de romantiek van drugscriminaliteit spreekt aan: spanning, feesten, bergen geld.”

De Achterkant van… raakt ook aan de maatschappelijke tweedeling die zich aftekent. Björn, die in Eindhoven mensen uit het schemermilieu kent: “In hun kringen is de onderlinge zorg sterker dan bij mij in de straat, waar we elkaar amper kennen. Ook financieel helpen ze elkaar sneller uit de brand. Hun houding: we lossen het zelf wel op, we worden toch genaaid.”

Statistisch feit: de geprivilegieerde en veelal hogeropgeleide zuiderling die het voor de wind gaat, kan de misdaadval behendig ontlopen. Hij zal minder snel in een laboratorium voor synthetische drugs staan kokkerellen. Björn over die dubbelzinnigheid: “Wie de keuze voor drugscriminaliteit niet hoeft te maken, kan er gefascineerd naar blijven kijken.” Aan belangstellenden geen tekort, leren The Sopranos en Breaking Bad. Want tragiek triggert. Een veld klaprozen is mooi. Maar voor het stilleven van een narco-liquidatie – afzetlint, bobbelig laken op straat – rijden we graag een blokje om.

Waarom drugscriminelen zich zo thuisvoelen onder de rivieren? Volgens Piet Menu is de beweerde zuidelijke volksaard – wantrouwig tegenover gezag en samen de boontjes doppen – niet de belangrijkste reden. Eerder de logistieke ligging, vlakbij de grens en twee grote havensteden. Zulke pragmatische overwegingen passen bij marktdenken, stelt hij. Laconiek, bijna droogpoederig: “De hele maatschappij professionaliseert. Overal zie je optimalisatie van systemen en structuren – van zorgsector tot aan onderwijs of bibliotheekwezen. Het zou vreemd zijn als dat niet voor de drugshandel zou gelden.”

Zowel vraag als aanbod groeit, ziet Björn: “Er wordt zo ontiegelijk veel gebruikt, ook in de advocatuur, dat de samenleving het systeem zelf in stand houdt.” Een schizoïde situatie, erkent hij. Tegenover brede medeplichtigheid aan de drugseconomie staat collectieve afkeuring van met name het geweld en de milieuschade.

Met de ogen van de Franse socioloog Durkheim bezien heeft de drugseconomie een functie in de samenleving. Piet herinnert aan een gesprek met Pieter Tops. “Hij wees me op de maatschappelijke behoefte aan genot. Die is erg groot, bewijzen de vele kookprogramma’s en het toenemend drugsgebruik. Ik koppel drugs ook eerder aan genotzucht dan aan verlangen naar verdoving of een vlucht uit de realiteit. Tegelijkertijd zie ik hoe drugs sommigen aan hun ellende helpen ontsnappen. Maar wie zijn wij om te zeggen dat iemand in zijn nachtmerrie moet blijven?”

Niet alleen drugscriminaliteit is complex, zegt Menu. Ook onze relatie met genot: “Enerzijds stellen we er grenzen aan. We nemen deel aan een bootcamp in de Ardennen, sporten doordeweeks. Anderzijds vinden we dat we recht hebben op genot, wat vroeger was voorbehouden aan het paradijs. We willen – nee: moeten – nu al gelukkig zijn, want we streven naar het volmaakte. Drugsgebruik past daarbij. Het zijn tegengestelde behoeften: je genotzucht begrenzen en jezelf eraan overgeven. Maar in het hedendaagse woord yogasnuiver zie je ze samenkomen.”

Zelf zou het tweetal de Veroval Drugstest à 19,99 van het Kruidvat lachend aandurven. Hardcore clean. Niet dat ze de ascese omhelzen: soms drinken ze onmatig bier. Björn binnen en vooral buiten Bavaria-reclames; Piet in thuisstad Antwerpen. Maar geen drugs.

De Achterkant van…, waarin drie generaties voorbijkomen, wordt ook geen ode aan opiaten of andere feestartikelen. “Dat zou veel te eenlagig zijn. Liever tonen we de vele, verwarrende kanten van drugscriminaliteit”, zegt Piet. “Telkens als je straks denkt ‘Ah, nu snap ik het’, word je op het verkeerde been gezet. Sowieso gebruiken we verschillende stijlen, van realistisch tot absurdistisch, en gaan we spelen met herkenning en vervreemding.”

Vertrek van het HZT-hoofdkwartier aan Ringbaan Oost in Tilburg. De volgende dag zal het Brabants Dagblad melden dat vlakbij drie garageboxen stampvol attributen voor hennepteelt zijn aangetroffen. Ook zijn motoren, een quad en papieren in beslag genomen. Dat de politie ook een seizoensbrochure van Het Zuidelijk Toneel heeft gevonden, wil zij ontkennen noch bevestigen.

Team van De achterkant van…. Foto: Bart Grietens.

De makers

Schrijvers van De Achterkant van… zijn Diederik Stapel en Anton Dautzenberg. Eerstgenoemde is psycholoog en schrijver. In 2011 eindigde zijn wetenschappelijke carrière, na een te vrije omgang met feiten en verzinsels. Dautzenberg is veelgeprezen schrijver van brandnetelteksten die de lezer jeuk bezorgen – vaak van opwinding, soms van ergernis. Hij omarmt graag maatschappelijke controverses. Met Diederik Stapel schreef hij onder meer de brievenroman De Fictiefabriek.

Tot de cast van De Achterkant… behoren Michiel Kerbosch, Soufiane Moussouli, Erwin Boschmans, Mike Weerts, Huub Smit, Dries Alkemade en Björn van der Doelen. De regie is van Joris van Midde van het Tilburgse theatergezelschap De Kwekerij – nomen est omen. Spelcoach: Willibrord Keesen.

‘De Achterkant omvat meer dan alleen de voorstelling. Er is ook de podcast ‘De Wereld van Jan de Man’ [medio oktober] van Romanee Rodriguez, een tentoonstelling over drugscriminaliteit met couleur locale – in samenwerking met Young in Prison – en diverse contextprogramma’s.

De Achterkant van Heerlen – Cultura Nova, van 19 t/m 31 aug. ‘…Tilburg’ – Tilburg Theaters, 6 t/m 15 sept.‘…Eindhoven’ – Parktheater, 17 t/m 21 sept. ‘…Roosendaal’, Theater De Kring, 26 t/m 28 sept. ‘…Den Bosch’ – Theater aan de Parade, 1 t/m 3 okt. ‘…Breda’ – Chassé Theater 23 t/m 27 okt.‘…Venlo’ – Maaspoort. hzt.nl