Na dertig jaar wordt De oorlog van Peter Benoit weer uitgevoerd. EMILE HOLLMAN sprak twee kenners over het spektakelstuk waarin zo’n 300 musici een aanklacht brengen tegen de waanzin van de oorlog. ‘Benoit was een cultuurnationalist met een open geest.’
Als het klopt dat de 19de eeuwse schrijver Hendrik Conscience de Vlamingen leerde lezen, was het Peter Benoit die hen leerde zingen. Dat het werk van Benoit desondanks in de vergetelheid is geraakt, heeft wellicht te maken met de uitvoering van zijn opus magnum De oorlog. Die heeft namelijk nogal wat voeten in de aarde. Tijdens de première in 1873 stonden er tussen de vijf- en zeshonderd zangers op het podium van de (inmiddels afgebroken) Harmoniezaal in Antwerpen.
Peter Benoit (1834-1901) componeerde De oorlog op een uitgebreide tekst van dichter Jan Van Beers die de waanzin van de oorlog als thema nam – en dat terwijl de Frans-Duitse oorlog van 1870 nog moest beginnen.
Volgens muziekhistoricus Jan Dewilde, geboren aan de Peter Benoitlaan in Kortrijk en werkzaam aan het door Benoit opgerichte Conservatorium van Antwerpen, haalde de librettist zijn inspiratie uit de Amerikaanse successieoorlog en de Oostenrijks-Pruisische oorlog. ‘Het was een veelbesproken thema in die tijd, denk ook aan Oorlog en vrede van Tolstoi uit 1869, waarschijnlijk omdat de industrialisering en mechanisering van de oorlog tot alsmaar wreder bloedvergieten leidde. De Frans-Duitse oorlog begon toen Benoit nog aan het componeren was. Maar het libretto geldt als brandstof voor Benoits meesterwerk.’
De timing voor de reprise door het Antwerp Symphony Orchestra lijkt te passen bij de Russische inval in Oekraïne, maar de aantekeningen op de partituur van dirigent Jac van Steen dateren van zelfs van vóór corona; de pandemie zorgde ervoor dat de productie werd uitgesteld.
Van Steen vindt het geweldig dat het Antwerpse orkest het stuk, wat goed had gekund, om budgettaire redenen niet uit het programma haalde. De Eindhovense dirigent, die de laatste decennia vooral in Duitsland en Engeland actief was, heeft wel vaker grote producties gedaan. Maar De oorlog is van een andere orde, zegt hij. ‘De muziek is onbekend, de bezetting absurd groot. Ik moet driehonderd zangers en musici samen zien te krijgen. Dat is een behoorlijke regieklus.’
Dirigent Jac van Steen: ‘Benoit maakte combinaties die ook van Wagner of Berlioz hadden kunnen zijn.’ foto Simon van Boxtel
Van Steen, ooit een leerling van André Rieu senior, had zelf ook nog nooit van Peter Benoit gehoord. In Vlaanderen zijn straten en muziekscholen naar hem vernoemd omdat hij zich inzette voor de Vlaamse cultuur die het in zijn tijd duchtig had te verduren onder de Franstalige overheersing. ‘Om die reden is hij decennialang geknuffeld door de conservatieven en gemeden door de progressieven’, vult muziekhistoricus Dewilde aan. ‘Maar vandaag wordt hij weer op zijn muzikale waarde geschat. Benoit was een cultuurnationalist met een open geest.’
Wat viel Van Steen op bij eerste lezing van de partituur? ‘Als ik begin te lezen, dan hoor ik hem meteen. Ik ben geen 23 meer en heb veel repertoire gedaan. Dan hoor ik de verwijzingen naar Peer Gynt van Grieg, Egmont van Beethoven, Schumanns Faust of het Requiem van Brahms. Soms was het of ik het Diës Irae van Verdi onder handen had.’ De oorlog, wil hij maar zeggen, is een eclectisch stuk. ‘Om eraan toe te voegen: ‘Deze manier van componeren was gebruikelijk in die tijd.’
‘Wat Benoit en Van Beers wilden zeggen: het is erg slecht mensen te vermoorden om er zelf beter van te worden.’
Van Steen ziet de productie bij het ASO graag als een actueel statement. Een week na de Russische inval in Oekraïne liet hij in de concertzaal van Belfast een Oekraïense vlag ophangen en speelde het volkslied. ‘Geen idee of dat helpt, ik ben geen politicus. Maar het publiek stond in één beweging op en applaudisseerde. Ik wil graag de ambassadeur zijn van wat Benoit en Van Beers wilden zeggen: het is erg slecht mensen te vermoorden om er zelf beter van te worden.’
Afgezien van alle koren en een orkest in grote bezetting noemt hij De oorlog ook een technisch moeilijk stuk. ‘Het moeilijkste dat ik ooit heb gedirigeerd is Verklärte Nacht van Schönberg bij mij thuis in de huiskamer. Twee cellisten, twee altviolisten, twee violisten; ik had geen schijn van kans om deze topmusici te dirigeren, ik ben naast ze gaat zitten als nummer zeven om te helpen bij de overgangen. Ik ben niet zo bang om driehonderd zangers en musici in zes verschillende groepen bij elkaar te houden; ik vind het belangrijker dat de boodschap overkomt – en dat doet de partituur. Benoit is een genie, er zit zoveel schitterends in. In de derde acte, let wel: ik zeg acte, niet scène, verliest een moeder haar kind. Nou ga d’r maar aan staan. Ik moet er niet aan denken.’
Daarbij wil Van Steen het oratorium onder zijn handen omvormen tot een oratorium-opera. ‘Ik zal niemand laten acteren, want we hebben geen regisseur, geen bühne en geen kleding; toch vormt de geest van de muziek voor mij een uitdaging om van dit oratorium een drama te maken. Benoit maakte combinaties die ook van Wagner of Berlioz hadden kunnen zijn. Niet alleen de grote hoeveelheid tekst, ook de muziek vertelt het verhaal. Hoe groot het ook is, er zijn plekken in dit stuk waar ik vertederd raak door de schoonheid en de diepte van de liefde van Benoit voor dit verhaal.’
Peter Benoit, De oorlog. Door het Antwerp Symphony Orchestra, koren en solisten o.l.v. Jac van Steen. Op 25.11 in Tivoli Utrecht en op 26.11 november in de Koningin Elisabethzaal in Antwerpen. antwerpsymphonyorchestra.be
