Populisten komen vaak binnen via de voordeur – en dan heb je de poppen aan het dansen. PAUL VAN DER STEEN las Fascisme en populisme. Mussolini nu van Antonio Scurati, de auteur van een veelgeroemde romancyclus over de Italiaanse dictator Benito Mussolini.  

Hoe het formatieproces in Nederland ook gaat aflopen, het resultaat zal in elk geval zijn dat extreme standpunten weer een stuk gewoner zijn geworden. 

Wie maar vaak genoeg Geerten, Rita’s, Carolines, Joosten, Annabellen en Thierry’s achteloos abjecte standpunten hoort verkondigen, gaat ze vanzelfsprekend vinden. Soms zijn het niet eens termen die hele bevolkingsgroepen, religies of politieke gezindten wegzetten, maar gaat het om subtielere politieke terreinwinst.

Zo sprak een deel van de bij de formatie betrokken politici zonder met de ogen te knipperen over de vorming van een centrumrechts kabinet. En geen journalist die ze daarbij onderbrak: ‘Centrumrechts, pardon?” Dat stond vroeger toch voor een coalitie van CDA en VVD (eventueel aangevuld met D66)? Waarom dan die aanduiding voor een kabinet met PVV, BBB, NSC en VVD? Op die manier wordt radicaal langzaam maar zeker het nieuwe normaal. 

Antonio Scurati: ‘Anders dan bij Mussolini zien we bij Trump geen krachtige en stoere narcist, maar een harkerige, lompe vent.’ © Mondadori Portfolio

Precies dat gevaar benoemt Antonio Scurati in zijn pamflet Fascisme en populisme. Mussolini nu. De Milanese schrijver, columnist en hoogleraar maakt furore met een reeks Mussolini-romans. De vierde en laatste verschijnt volgend jaar. Met de reeks wil Scurati de geschiedenis van binnenuit vertellen, met gebruikmaking van alle extra mogelijkheden die fictie biedt in vergelijking met non-fictie. Hij laat zijn lezers in de hoofden van vooraanstaande fascisten belanden, en de zintuiglijkheid ervaren waar de beweging van Mussolini met succes een beroep op deed. 

Als lezers daarin parallellen met het heden zien en daar lessen uit trekken, is dat prima. Al wil Scurati zelf het er niet te dik op leggen, wie zo’n reeks over Mussolini schrijft, kan niet met een grote boog om die parallellen blijven lopen. Al is het maar omdat negeren en ontwijken van deze zwarte bladzijden in de nationale geschiedenis een van de kernproblemen van Italië is. 

Duitsland kent het begrip Vergangenheitsbewältigung. Dat land wil het pijnlijke verleden wel onder ogen komen en durft er radicaal verantwoordelijkheid voor te nemen. In Italië, waar van zo’n nationaal berouw nooit sprake is geweest, valt een merkwaardig soort dubbelheid waar te nemen. Aan de ene kant zijn de symbolen van il duce en zijn beweging op tal van plekken nog opvallend aanwezig. Aan de andere kant valt het de Italianen zwaar om te erkennen dat het fascisme uit hun volk voortkwam; het was geen afwijking, maar een kernmoment in de nationale geschiedenis. 

In het pamflet Fascisme en populisme. Mussolini nu draait Scurati er niet langer omheen. De tekst is afkomstig uit een rede die hij hield voor Rencontres Internationales de Genève, een jaarlijkse bijeenkomst die schrijvers en intellectuelen na de oorlog opzetten ter stimulering van de culturele dialoog en de wereldvrede. Scurati hield zijn toespraak één dag na de Italiaanse Kamerverkiezingen van 29 september 2022 met de radicaal-rechtse Giorgia Meloni en haar partij Fratelli d’Italia als onbetwiste winnaar. Scurati onderscheidt de fascist en de populist Mussolini. Het fascisme was volgens hem een leer zonder echte essentie, een fuzzy totalitarisme – met geweld als kernelement, of het nu de knokpartijen en straatmoorden waren, of aanslagen en verkrachtingen van de democratie. Daarvan is bij Meloni en haar evenknieën elders vooralsnog weinig terug te vinden.

Maar de parallellen met het populisme van Mussolini liggen voor het oprapen: het stelselmatig simplificeren van het moderne leven, het uitventen van lekker in het gehoor liggende slogans, het afschilderen van de zittende macht als gecorrumpeerde mummies, het zaaien van angst en die vervolgens omzetten in haat. Daarboven een leider/verleider die pretendeert dat hij/zij het volk is en het volk hem/haar. Echt voorop gaan is er nauwelijks bij; het is eerder leiden door het sentiment van de massa te volgen. 

Scurati waarschuwt voor de dodelijke cocktail van een wijdverbreide weerzin tegen politiek, een hedonistisch gebrek aan engagement en individuele onverschilligheid. Mensen denken misschien: het zal allemaal zo’n vaart niet lopen. Maar wie alles maar laat gebeuren, moet niet vreemd opkijken als er ineens gruwelijke zaken passeren. Democratie is geen eeuwig gegeven, maar moet steeds opnieuw worden bevochten.

Die slapte, afgezet tegenover een belofte van daadkracht, maakt dat er geen fascistisch geweld nodig is om machtsposities te veroveren. Populisten komen vaak binnen via de voordeur, helemaal als ze beloven dat de scherpste kantjes van hun programma de ijskast ingaan. Dat de deur van die ijskast ook weer open kan, lijken velen maar niet te willen beseffen.   

Eenmaal aan de macht kunnen populisten veel op de schop nemen, tot aan de basis van het bestaande juridische systeem toe. Voor het zo ver is, hebben ze vaak al met heel andere ‘wetten’ gebroken. Mooi is bijvoorbeeld Scurati’s aandacht voor de fysiek en motoriek van Donald Trump. Anders dan bij Mussolini zien we bij hem geen krachtige en stoere narcist, maar een harkerige, lompe vent. De schrijver noemt het ‘een basaal beroep op de dierlijkheid van de mens. Ze wint omdat we niet allemaal gepromoveerd zijn in de politieke wetenschappen, maar wel allemaal een lijf hebben.’ Trump belichaamt heel letterlijk de afkeer van de elite. 

De brede consequenties van die observatie had Scurati meer mogen uitwerken. Niet alleen zijn vreemde motoriek, ook zijn botheid, inconsequenties, uitglijders en andere afwijkend gedrag worden Trump meteen vergeven. Zoals hij in 2016 al had begrepen: ‘Ik zou midden op Fifth Avenue kunnen staan en iemand kunnen neerschieten en nog zou mij dat geen kiezers kosten.’ 

De anti-elitaire revolutie kent geen logica. Mocht de Nederlandse volksvertegenwoordiging straks instemmen met nietsontziende bezuinigingen van een nieuw rechts kabinet op cultuur, dan nog zal Tweede-Kamervoorzitter Martin Bosma (PVV) elke bijeenkomst van de Tweede Kamer, na het rechtzetten van zijn bril, quasi-plechtstatig een gedicht voordragen om te vieren dat alles van waarde echt weerloos is. 

Antonio Scurati, Fascisme en populisme. Mussolini nu. Uitgeverij Podium, 2024