Schrijver Tom Lanoye maakt zich boos over de Nederlandse theaters, die volgens hem te weinig serieus toneel programmeren. Zoals het mede door hem geschreven stuk Antrope, wel te zien in Hasselt. “In mijn ogen holt het Nederlands toneelbestel zich van binnen uit.”
De literaire lijmpot van Tom Lanoye
Het Toneelhuis uit Antwerpen kent niet alleen in Vlaanderen maar in heel Europa groot succes. Atropa gaat naar Berlijn, en ook op het prestigieuze Festival van Avignon is Het Toneelhuis aanwezig. In het Poolse Wroslaw kreeg regisseur Guy Cassiers onlangs de elfde Europa Prijs Nieuwe Theatrale Realiteiten uitgereikt.
Toch is Atropa, en eerder de voorganger Mefisto for Ever, amper te zien in Nederland. Auteur Tom Lanoye maakt zich boos. “Ik merk dat in Nederland veel schouwburgen veilig programmeren: heel veel cabaret, daar zit steengoed cabaret bij, maar ook heel veel stand-up comedians van minder allooi. Er wordt veilig gespeeld, men wil winst maken, theater wordt een commercieel product. In mijn ogen holt het Nederlands toneelbestel zich van binnen uit.” In het verleden vervulde Nederland vaak de rol van richtingaanwijzer op artistiek gebied, maar die tijden zijn volgens Lanoye voorbij. “Het Toneelhuis heeft van Nederland geen lessen te krijgen. Ik heb Nederlanders in Antwerpen, Brussel, Gent gesproken en die waren verontwaardigd dat Mefisto of Atropa in Nederland zo weinig te zien waren. Er zijn in Nederland schitterende gezelschappen, zoals Toneelgroep Amsterdam, maar het bestel doet mijn hart bloeden.”
Atropa vormt het sluitstuk van de Trilogie van de macht die Guy Cassiers met zijn Toneelhuis de laatste jaren heeft opgezet. Deel 1, Mefisto for ever uit 2006 was het inauguratiestuk van Guy Cassiers toen hij na zijn jarenlang verblijf bij het Rotterdamse Ro-theater naar Antwerpen kwam om daar artistiek directeur te worden. Het was niet alleen een artistieke state of the union, maar ook een politiek statement. Dat jaar waren er gemeenteraadsverkiezingen in België, en in Antwerpen dreigde het extreemrechtse Vlaams Belang de burgemeesterssjerp binnen te halen. Mefisto is een bewerking van de roman van Klaus Mann over zijn ex-schoonbroer Günter Gründgens die als acteur vóór de Tweede Wereldoorlog veel succes had, en vervolgens met de nazi’s heult om te kunnen blijven spelen. Tom Lanoye bewerkte, vulde aan, actualiseerde. “Tot mijn grote vreugde vroeg Guy Cassiers me voor deze klus. Ik was al een grote fan van hem vanwege Angels in America en de hele Proust-cyclus. Het materiaal voor het stuk vond ik fenomenaal interessant. Het bepaalt namelijk ook de nieuwe positie van de huidige toneelschrijver, in mijn geval, dat je met de regisseur en met de dramaturg en met de hoofdacteur, begint te discussiëren. Wat is van het boek van Klaus Mann nog bruikbaar voor toneel, wat schort eraan? Wat moet er van de huidige tijd bij? Deze gesprekken zijn cruciaal.”
Tom Lanoye drong er bij Guy Cassiers op aan om Mefisto for ever niet als een apart stuk te houden, maar als het begin van een drieluik over macht. Mefisto is de verleiding van de macht. Het tweede deel is Wolfskers, de vergiftiging van de macht. waarin Hitler, Lenin en keizer Hirohito worden geportretteerd aan het einde van hun leven of macht. Gaan de twee eerste delen veeleer over de macht en de machthebbers die erdoor verleid worden, in Atropa, de wraak van de vrede, komen de lijdende slachtoffers van de macht aan het woord. Lanoye nam hier als uitgangspunt klassieke stukken als Ifiginea in Aulis en Trojaanse vrouwen van Euripides en Troyennes van Jean-Paul Sartre. “Ik geloof, en dat is mijn vak, in een grote sterke literaire stem die brokstukken, die desnoods bekend zijn uit vroegere literaire stukken, aan elkaar lijmt en als scharnieren gebruikt voor nieuwe inzichten. En dat dan maakt tot een groot literair geheel in samenwerking met regisseurs en dramaturgen en acteurs. Ik schrijf een stuk op basis van bestaande teksten en historische zaken, die ik zelf interpreteer. Zoals in Atropa de speeches van George Bush en zijn stafchef Rumsfeld en voor de monoloog van de nieuwe leider in Mefisto gebruik heb gemaakt van uitspraken van Stalin, Hitler en andere dictators.”
Het is eigenlijk een eeuwenoude werkwijze onder schrijvers, zegt Lanoye, die verbaasd is dat zo weinig mensen daarmee bekend zijn. “Zelfs Euripides bewerkte herhaaldelijk materiaal van oude verhalen. Van hemzelf en van andere Griekse schrijvers zoals Aischylos. Ook van Shakespeare vermoedt men dat van zijn veertig stukken hooguit tien origineel zijn. Een Hamlet, een Romeo en Julia, een Julius Caesar, dat bestond allemaal al ongeveer. Shakespeare voorzag het van een nieuwe vorm en een geweldige interpretatie.”
Lanoye beschouwt een toneeltekst als een partituur van woorden. Atropa is als een opera zonder muziek, zegt hij. “Het zijn soms tegen elkaar opgaande aria’s, muziek zonder instrumenten en met uitsluitend schitterende acteurs en actrices.”
Atropa, de wraak van de vrede door Het Toneelhuis, op zaterdag 9 mei in CC Hasselt. www.ccha.be Het stuk maakt deel uit van Maastricht Toneelstad Festival (10 t/m 17 mei) en is te boeken als theaterreis. De bus vertrekt om 18.30 uur vanaf Theater aan het Vrijthof en rijdt direct na afloop terug naar Maastricht. www.theateraanhetvrijthof.nl
Tom Lanoye: “Theater wordt een commercieel product.” Foto Stefan Vanfleteren
