We leven in een tijd van moreel verval en slecht bestuur. De een voorspelt rampspoed, de ander voorziet een nieuwe renaissance. “Waarom kunnen we niet met zijn allen die trend keren? Door sociale normen voor onszelf vast te stellen en daar koppig aan vast te houden?”
“Je kunt veel van de Amerikanen zeggen, maar niet dat ze gek zijn.” Zo luidde een jaar of wat geleden mijn stoerdoenerige antwoord op de vraag van een vriend: wat ik dacht van de presidentskandidatuur van Donald Trump. De rest is geschiedenis – zoals dat tegenwoordig heet.
Als velen met mij kon ik me niet voorstellen dat Donald Trump tot president zou worden gekozen. Ik was, als velen met mij, behoorlijk van de kaart in de week dat het onmogelijke gebeurde. Ik ging op zoek naar houvast en belandde bij een muurschildering die ik jaren geleden leerde kennen tijdens een cursus Italiaanse fresco’s van Ernest Kurpershoek – er zullen weinig Nederlanders zijn die meer verstand hebben van fresco’s dan hij. Hij leerde me over Il buon e il mal governo, de zaalvullende fresco’s van Ambrogio Lorenzetti uit 1335 in de Palazzo Pubblico in Siena, pal aan het beroemde, schelpvormige plein van de gebakken steentjes waar je in de zomer zo heerlijk kunt zitten en liggen.
Sinds 1287 had Siena, een van de machtigste stadstaten van Italië, een nieuwe grondwet die democratie paarde aan effectiviteit. Lorenzetti was trots op zijn stad en de nieuwe bestuursvorm en drukte dat uit in een allegorische voorstelling waarop de kerkelijke deugden fides, spes en caritas (geloof, hoop en liefde) werden aangevuld met de klassieke deugden prudentia, iustitia, temperamente en fortitudo (verstandigheid, rechtvaardigheid, gematigdheid en moed).
Il buon e il mal governo gaat over deze zeven deugden, en hoe belangrijk ze zijn voor de kwaliteit van het bestuur. Het goede bestuur schilderde Lorenzetti op de rechtermuur: een welvarende stad in een van voorspoed fonkelend landschap. Op de linkermuur laat hij zien wat slecht bestuur teweeg kan brengen: een half verwoeste stad, omgeven door een verwaarloosd en geplunderd platteland. Ergens in een hoek ligt iustitia, geboeid aan de voeten van Satan. De zeven deugden waren een geliefd thema voor kunstenaars. Eigenlijk nog steeds, al zijn we in onze tijd eerder gefascineerd door de zeven hoofdzonden, zie de bloedstollende film Seven met Brad Pitt, Morgan Freeman, Kevin Spacey en Gwyneth Paltrow in de hoofdrollen.
Toen Lorenzetti de muren van het Palazzo Pubblico beschilderde, bevond Siena zich op de toppunt van welvaart en roem. Daar kwam abrupt een einde aan toen de pest door Europa trok en ook Siena aandeed. Twee derde van de burgers stierven, onder hen Ambrogio Lorenzetti. Het stedelijke bewustzijn kreeg een stevige knauw, de bouw van de prestigieuze dom werd stopgezet, de burgerij viel terug in oude, religieuze waarden, de stad werd voorbijgestoken door he wereldser Florence. Voor schilderingen van wereldlijke zaken, zoals Lorenzetti die maakte, was geen ruimte meer; in plaats daarvan kwamen sterk moralistische fresco’s die speculeerden op de angst- en schuldgevoelens van de bevolking. Het vooruitgangsdenken dat Siena zo ver had gebracht, werd vervangen door een religieus conservatisme.
Ambrogio Lorenzetti, Allegoria ed effetti del Buono e del Cattivo Governo (fragment).
Veel mechanismen van toen zijn dezelfde als die van nu. Is de periode van goed bestuur, met Barack Obama en Angela Merkel als vaandeldragers, ten einde, en gaan we een periode van slecht bestuur tegemoet, met het verleden idealiserende bestuurders als Poetin, Erdogan, Trump en over enkele maanden wellicht Marine Le Pen, tegemoet?
Ook Siena greep, nadat de pest haar desastreuze werk had gedaan, terug op een verleden dat nimmer had bestaan. De prille democratie werd teruggedraaid, de kerk, die de pest als een straffe Gods zag, hernam haar oude positie, de religieuze fresco’s van vroeger maakten een come back. Waarmee Siena zichzelf voorgoed op achterstand zette; vanaf dat moment was Florence the place to be, de stad aan de Arno werd de bakermat van wat we later de renaissance zijn gaan noemen, het begin van de moderne tijd.
Niet dat het daar allemaal botertje tot de boom was. Ook de Florentijnen hebben geworsteld met despotisme en populisme. De Canadese politicoloog Chris Kuturna gaf eind vorig jaar zijn boek Age of Discovery een publicitair steuntje in de rug door Donald Trump te vergelijken met Savonarola (1452-1498), de monnik die in Florence een einde maakte aan de heerschappij van de burgerlijke aristocratie van de Medici. Savonarola was een volksmenner die zijn campagne van conservatief-religieuze mumbo jumbo vaart gaf met een nieuw communicatiemiddel: het gedrukte politieke pamflet. Hij gebruikte de pas uitgevonden drukpers zoals Donald Trump een onverwacht grote achterban mobiliseerde via social media, met een lawine van broodje-aap-tweets.
Het is niet dat de geschiedenis zich herhaalt, zegt Kuturna, maar het is ook niet zo dat de mensheid zich steeds opnieuw uitvindt, onze fundamentele doelen blijven stabiel. Net zoals de zeven deugden via de oudheid, de renaissance en het humanisme vandaag de dag de basis vormen van wat we ons morele kompas zijn gaan noemen. Dat kompas slaat uit wanneer we, zoals bij Donald Trump, al te grove schendingen tegen die deugden waarnemen.
Zadie Smith
De pest van deze tijd komt in een andere gedaante dan die van de waanzinnige 14e eeuw. We zijn gezonder, we leven langer en welvarender, ons gemiddelde inkomen is hoger dan ooit. Met de nadruk op ‘gemiddelde’: in werkelijkheid incasseert tien procent van de wereldbevolking negentig procent van het geproduceerde inkomen. De rest heeft het nakijken. Historisch gezien zal deze tweedeling niet standhouden. Niet alleen in de VS, ook in Afrika en het Midden-Oosten vinden de kanslozen het welletjes, ze eisen hun deel van de koek op. De globalisering is tweerichtingsverkeer. “Wat dachten we eigenlijk?”, zei schrijfster Zadie Smith nadat ze van de eerste schok van Trumps overwinning was bekomen. “Dat we ermee weg zouden komen? Dat we thee zouden drinken en romans zouden schrijven tot het einde van onze dagen, en vredig zouden sterven in bed? We hebben in een uitgerekte illusie geleefd waarin onze oorlogen werden geëxporteerd. Nu komt het thuis.”
Voeg daarbij de populistische woede in het westen en het door Poetin opgeklopte gevoel van Russische achterstelling en je hebt een gistende mix waarvan amper is te voorspellen wanneer en hoe die tot uitbarsting komt. De geopolitieke situatie is explosiever dan tijdens de Koude Oorlog, houden kenners ons voor. Toen waren er mechanismen om ook in tijden van ernstige crises met elkaar in gesprek te blijven. Die mechanismen bestaan niet meer, en de onenigheid is te groot om nieuwe te bedenken. De enige logica die geldt, is die van sancties en het op grote schaal opbouwen van militaire middelen. Intussen heeft Trump een pro-Russische nationale veiligheidschef benoemd en is de mogelijkheid groot dat ook Frankrijk, onder Francois Fillon of Marine Le Pen, binnenkort toenadering gaat zoeken tot Poetin. In de internationale handel duikt China in het gat dat Trump achterlaat met zijn terugtrekking uit het handelsakkoord TTP waarmee Obama de Chinezen juist probeerde tegen te houden.
Het zijn bewegingen waar we vanuit ons dagelijkse bestaan weinig greep op hebben, laat staan dat we er iets aan kunnen doen. In zijn optimistische wereldbeeld schilderde Lorenzetti een harmonische samenleving waarin bestuur en burgers in gezamenlijkheid werkten en leefden, met de zeven deugden als leidraad. Zijn fresco van het goede bestuur was meer een wensbeeld dan een schildering van de bestaande werkelijkheid. Ook in de renaissance, een periode waar we graag met een roze bril naar kijken, was er sprake van moreel verval. Savonarola vocht ertegen, net als de grote humanisten.
Volgens Chris Kutarna is het zaak die humanistische tradities te bewaken en vooral uit te dragen. Hij heeft het over het aanwakkeren van deugden, over sociale normen als beleefdheid, waardigheid, eerlijkheid en dapperheid. “Trump kon van de erosie van die gemeenschappelijke normen profiteren. Waarom kunnen we niet met zijn allen die trend keren? Door sociale normen voor onszelf vast te stellen en daar koppig aan vast te houden?”
Elk jaar ga ik wel een keer naar Siena, naar het allegorische wereldbeeld van Lorenzetti, het is uitgegroeid tot een jaarlijkse bedevaart. Ook dit jaar ga ik weer, ik zal er langer blijven dan voorheen. Ik zal aan Obama denken en aan Donald Trump, aan Zadie Smith, aan Chris Kuturna en aan onze mogelijkheden om de pest van onze tijd te overleven: aan het blijven uitdragen van de deugden die onze beschaving hebben gevormd.
Ik zal me de anekdote herinneren van rechtswetenschapper Paul Cliteur, die na een lezing werd aangesproken door een vrouw die wilde weten of het nu volgens hem de goede of de slechte kant opgaat. Zijn antwoord: “Het hangt van u af. We zijn allen medeverantwoordelijk voor onze toekomst.”
