Voor de Britten is Edward Elgar een grootheid. Dus ook voor Duncan Ward, de nieuwe chef-dirigent van Philharmonie Zuid-Nederland. Elders In Europa kijkt men daar iets anders naar, ontdekte EMILE HOLLMAN. ‘Waar komt deze kerel na het overlijden van Brahms nog mee aanzetten?’

Als Edward Elgar een Duitser was geweest, dan zouden zijn Enigma variaties worden beschouwd als een van de grote meesterwerken uit de Duitse traditie. Aldus dirigent Duncan Ward – hij heeft het vooral van horen zeggen. Waarmee het toch maar is gezegd.

Maar Elgar was geen Duitser, hij was een Brit die met de Enigma variaties in 1898 alle schroom en onzekerheid als componist wist te overwinnen. ‘Ik snap het wel’, zegt musicoloog en componist Neil T. Smith vanuit zijn woonplaats Edinburgh. ‘Ik kan me indenken dat de Duitsers bij Elgars muziek dachten: waar komt deze kerel na het overlijden van Brahms nog mee aanzetten?’

Dat Elgar in eigen land op een voetstuk staat, komt vooral omdat hij wordt beschouwd als de opvolger van Henri Purcell – en die was bij Elgars doorbraak al zo’n twee eeuwen dood. Wat ook helpt is dat zijn pompeuze mars Land of Hope and Glory een nationale hymne werd.

De Enigma variaties worden in Engeland vaak gebruikt bij rouwplechtigheden. Dunkirk (2017) is maar één van de films waarin de Variaties opduiken. ‘He was our Shakespeare of music’, liet collega-componist Vaughan Williams zich bij Elgars dood ontvallen.

Edward Elgar (1857-1934) werd geboren in Broadheath ten zuiden van Manchester en stierf vlakbij, in Worcestershire. Het landschap daar, de Malvern Hills, is voor velen onlosmakelijk met zijn werk verbonden. Hij maakte er lange wandelingen en fietstochten. Neil T. Smith: ‘De Variaties ademen geen kosmopolitische sfeer, en lijken niet te zijn gecomponeerd voor de eeuwigheid.’

Edward Elgar was een gecompliceerde persoonlijkheid, een muziekleraar die niets liever wilde dan een symfonie schrijven. Op 21 oktober 1898 speelt hij een melodie op de piano die zijn vrouw Caroline Alice kan bekoren. Om haar te plezieren improviseert hij veertien variaties daarop waarin zij het karakter van hun vrienden of bekenden zou kunnen vermoeden. Deze orkestreert hij tot zijn Enigma variaties. Variatie 1 gaat over Caroline, nummer 9, Nimrod, de beroemdste van allemaal, over zijn kompaan en muziekuitgever August Jaeger die hem regelmatig uit de put praat. Elgars biograaf Byron Adams noemt de laatste variatie, de finale, ‘het ideale portret van Alice’s visie op de componist.’ Om maar aan te geven dat de Variaties even gelaagd als ragfijn zijn opgezet.

Elgar maakte de geheimzinnigheid nog wat groter door bij de première te noteren dat achter zijn Variatieseen groter thema schuilgaat dat niet wordt verklankt. Tot vandaag de dag proberen liefhebbers dat raadsel op te lossen. Tal van verhalen doen de ronde: dat Elgar teleurgesteld was dat een vriendin, Dora Penny, het niet kon raden of dat het onhoorbare een bekende melodie zou zijn.

Je kan zo een uur vol kletsen met mogelijke oplossingen, maar uitsluitsel nam Elgar mee in zijn graf. De Nederlander Theodore van Houten schijnt goede papieren te hebben met zijn inschatting, uit 1976, dat het thema óók een personage zou moeten duiden en wel Brittannië zelf. Hij verwijst naar Rule, Britannia, het officieuze volkslied van de Britten – hoe Brits wil je het hebben? Het aantal alternatieven is groot, van Beethovens Pianosonate nr 8 tot Auld Lang Syne.

Critici prezen de Enigma variaties muzikaal de hemel in, maar reageerden geïrriteerd op de geheimzinnigheid eromheen. Eindelijk was er een nieuwe Britse componist opgestaan van wie wat te verwachten viel. De grote Gustave Mahler dirigeerde het stuk in 1910.

Is Duncan Ward, de 32-jarige nieuwe chef-dirigent van Philharmonie Zuid-Nederland bezig met het raadsel nu hij met de Enigma variaties aan de slag gaat? Nee dus. ‘De pure grootsheid van deze muziek en de intense emotionele achtbaan van het uitvoeren ervan is veel fascinerender dan het zoeken naar de oplossing van het raadsel. Ik zie de Variaties als een caleidoscopische reis van contrasterende kleuren en emoties, tenminste als het echt goed wordt gespeeld.’

Muziekwetenschapper Neil T. Smith boeit het evenmin. ‘Het kwam uiteraard voorbij in mijn opleiding maar net als Ward vind ik al die tonen en kleuren in de karakters die hij vorm geeft veel interessanter.’ Ward wijst op andere ontdekkingen die je kunt doen in het stuk. ‘Neem de buldog die in de rivier valt in nummer 11 of Dorabella’s charmante stotteren neergezet door het houtblazersmotief in nummer 10.’

Wat is er, ten slotte, typisch Brits aan Elgars muziek? Smith: ‘Britten kijken heel anders naar Elgar dan andere Europeanen omdat hij voor de grote culturele doorbraak zorgde. Ik hoor zijn muziek zelfs verwerkt in televisiespotjes.’

Ward: ‘Het is merkwaardig omdat de meest invloedrijke componisten in Elgars stijl Midden-Europees waren’, zegt Duncan Ward. ‘Toch klinkt hij altijd als niemand anders dan Elgar. Later, in andere beroemde stukken zoals de Pomp and Circumstance-marsen, zit een soort Victoriaans Brits imperialistische bombast, maar de Enigma-variaties zijn intiemer en persoonlijker. Je zou kunnen stellen dat Elgar, vergeleken met de extraverte, sentimentele emoties van bijvoorbeeld Tsjaikovski, nobeler, eerlijker en serieuzer kan klinken. Omdat er vóór Elgar tweehonderd jaar geen belangrijke Engelse componist is geweest, werd zijn muziek automatisch het geluid dat de wereld associeerde met een natie die lange tijd als niet erg muzikaal werd beschouwd.’

Smith: ‘Ik denk dat Engelsen zich niet kunnen voorstellen dat er elders in Europa anders tegen Elgar wordt aangekeken.’

Edward Elgar (1857-1934) werd in Engeland beschouwd als de opvolger van Henri Purcell.

Edward Elgar, Enigma Variaties, door  Philharmonie Zuid-Nederland o.l.v. Duncan Ward. Van 16.12  t/m 23.12  in Eindhoven, Maastricht, Heerlen, Tilburg, Breda en Aken. philharmoniezuidnederland.nl