Op het onderste schap van een roltafel ligt een in tweeën gedeelde lithosteen met een werk van Lieuwe van Gogh. De (relatief kleine) steen brak doormidden onder de druk van een van de imposante drukpersen van het Steendrukmuseum in Valkenswaard – ‘dat gebeurt dus ook wel eens’, zegt curator Frédèrique van Duppen laconiek.  

Het in een voormalig kloosterziekenhuis gevestigde museum vertelt de geschiedenis van de steendruk, ook wel bekend als lithografie. Er wordt nog volop gesteendrukt, hier in Valkenswaard, ook door kunstenaars. Uit dankbaarheid schonk Lieuwe van Gogh, zoon van de vermoorde programmamaker/cineast Theo, een handvol hier gedrukte litho’s aan het museum. 

En dan zijn er nog de tijdelijke tentoonstellingen, zoals nu De Toorop Lijn. Van Jan Toorop (1858-1928) wordt gezegd dat hij door zijn zwierige lijnenspel de grafische kunst in Nederland schwung gaf. Model daarvoor staat de reclameposter Delftsche slaolie die hij, in art nouveaustijl, ontwierp voor de Nederlandsche Oliefabrieken. Al snel had men het over de slaoliestijl. 

Toorops etsen, houtsneden en litho’s vonden gretig aftrek; grafiek was aan het begin van de 20ste eeuw een gewild genre, voor het eerst kon een breed publiek het zich veroorloven kunst te kopen. Als voorvechter van gemeenschapskunst ontwierp hij ook boekomslagen en affiches. Ook Toorops vrije werk was maatschappelijk betrokken. Na een bezoek aan de staatsmijn Wilhelmina maakte hij het portret De mijnwerker (1915). De litho (oplage 6000) werd verkocht voor vijf gulden, het dagloon van een mijnwerker. De opbrengst ging naar de bouw van een mijnwerkerskerk in Heerlen.

Leo Gestel, De vlucht uit België (1914). Litho, 79 x 68 cm. Collectie Vrijdag

De titel van de expositie verwijst ook naar de familielijn. Ook dochter Charley Toorop (1991-1955) en haar zoon Edgar Fernhout (1912-1974) waagden zich aan grafiek, al kreeg Charley kritiek van haar kunsthandelaar. Ze liet zich niet wegzetten: ‘Ik vind ze eerlijk gezegd – hoewel niet héél goed – toch nog beter dan veel dingen die u wél drukt.’

Edgar Fernhout, een colorist, waagde zich één keer aan de lithografie, als deelnemer van het groepsproject Schildersprenten. De critici werden er niet blij van. Fernhouts inbreng bestond uit bloemstillevens en natuurbeelden; hij had zich opnieuw laten beïnvloeden door zijn moeder. Na haar dood bekeerde hij zich definitief tot de abstractie.

De litho die, met de ogen van nu, de meeste indruk maakt in Valkenswaard is het vluchtelingenportret De vlucht uit België van Leo Gestel uit 1914. In het beginjaar van de Eerste Wereldoorlog werd Nederland overspoeld door meer dan een miljoen Vlaamse vluchtelingen. Ze kregen allemaal eten en onderdak. (WS)

De Toorop Lijn. T/m 09/07 in het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard. steendrukmuseum.nl