Het was een goed bewaard geheim. Vier van de tien gebouwen die architect Mies van der Rohe in Europa realiseerde, staan in Krefeld. Vreemd genoeg ontdekt de stad nu pas hoe bijzonder dat is.
Een projectontwikkelaar heeft zich over het enige fabriekscomplex van Luwdig Mies van der Rohe ontfermd. Naam en faam van de grote architect moeten zelfs afstralen op de omliggende industriepanden in hartje Krefeld. ‘Mies van der Rohe Business Park’, meldt een groot bord. Daaronder de slogan: ‘Bauhaus trifft Business.’
Het vier etages hoog kantoorgebouw lijkt met zijn witte muren en vele glas een pocket-uitvoering van het Eiffelgebouw in Maastricht. De aanpalende fabriekshal staat leeg. Herbestemming wordt een hele klus. De staalconstructie was destijds dermate uitgekiend functioneel dat deze anno 2103 nauwelijks aanpassing aan de nieuwe tijd toestaat. “Of je gaat de constructie aantasten of je bouwt een gebouw in het gebouw. In beide gevallen gaat er wat verloren”, zegt architect Katja Bernert. Ze vindt het complex geen hoogtepunt in Mies van der Rohes oeuvre. Hier was hij meer navolger dan pionier. Maar toch, het is een echte Mies, enig in zijn soort. En het accentueert waarom Krefeld en de architect ooit een band kregen.
foto: Volker Döhne/VG Bild Bonn
Verantwoordelijke daarvoor is zijdefabrikant en verzamelaar van avant-gardekunst Hermann Lange. Hij ontmoette Mies (zijn oorspronkelijke achternaam) waarschijnlijk in een Berlijnse galerie. Behalve het nu leegstaande fabrieksgebouw met kantoren liet hij hem ook zijn woonhuis ontwerpen. De indrukwekkende villa vormt een architectonische tweeling met de naburige woonstee van zijn zakenpartner Josef Esters, eveneens van de hand van Mies.
De gemeente Krefeld, we schrijven 1928, verleende de bouwvergunningen pas na veel geharrewar. En onder het ontwerp van het van ietsje later daterende, landelijk gelegen Haus Heusgen, eveneens van een textielbaron, werd de handtekening van Mies vervangen door die van een lokale architect. Anders was er helemaal geen goedkeuring gekomen. De ontwerpen van Mies waren in de late jaren twintig te eigentijds voor een industriestadje als Krefeld. De shock die zijn ontwerpen teweeg moeten hebben gebracht, zijn invoelbaar als je, wandelend door de Wilhelmshofallee, Mies-ontwerpen als Haus Lange en Haus Esters vergelijkt met de overige villa’s uit die tijd. De bewoners verwonderden zich indertijd over de ornamentloze nieuwlichterij en maakten grappen over de opdrachtgevers: “Ze kunnen het dak niet meer betalen.”
De tijd heeft voor een wonderlijke ommekeer gezorgd. Inmiddels zijn het de twee Mies-villa’s die doorgaan voor klassiek en tijdloos.
De architect die met Le Corbusier en Frank Lloyd Wright tot de reuzen van de twintigste eeuw wordt gerekend, kwam uit de regio. Hij werd in 1886 in Aken geboren als Ludwig Mies. Van der Rohe, de achternaam van zijn moeder, voegde hij later toe, en niet voor niets. In het Duits betekent ‘mies’ beroerd, gemeen, vervelend. Zijn vader verdiende zijn geld als metselaar en steenhouwer. De jonge Ludwig, later zou hij furore maken met strakke lijnen en kale ontwerpen, begon als tekenaar van stucornamenten. Al voor zijn twintigste vertrok hij naar Berlijn om daar verder te groeien.
Zijn Krefeldse projecten verwezenlijkte Mies van der Rohe in de jaren dat Duitsland na jaren
van oorlog, gesmoorde revolutie engeldontwaarding even opleefde. Als architect beleefde hij zijn definitieve doorbraak met het ontwerp voor het Duitse paviljoen op de Wereldtentoonstelling van 1929 in Barcelona. Die opdracht dankte hij wellicht aan de Berlijnse contacten van de invloedrijke Herman Lange.
foto: VG Bild Bonn
Krefeld had nog meer Mies van der Rohes kunnen hebben. De plaatselijke elite wilde eind jaren twintig een golfclub laten bouwen die recht deed aan haar standing. De prijsvraag die werd uitgeschreven ging tussen Mies van der Rohe en een Krefeldse, traditioneel werkende architect die al een gymnasium, een renbaan en enkele villa’s in de stad op zijn naam had staan. Een uitslag kwam er nooit. De economische crisis hakte er zo in dat zelfs de welgestelden van een van de rijkste steden van Duitsland hun dromen moesten laten varen.
Wat had kunnen zijn, wordt duidelijk nu tijdelijk het model van het Golfclub-ontwerp van Mies een op een is nagebouwd op een heuvel net buiten Krefeld. Een initiatief van Christane Lange, achterkleindochter van de Langes die de bouwmeester indertijd naar de stad haalden. Blank hout verbeeldt waar de architect beton had gedacht, gelakt hout waar hij natuursteen gepaster vond. Eigenlijk waren ook hier geen wanden nodig. Stalen kolommen dragen de constructie. Grote raampartijen bieden ruim zicht op de omgeving. Geen achttien holes, de golfbaan kwam er dus niet, maar lieflijk landbouwgebied met bosschages. Vooral op zonnige dagen spelen zonlicht, wolkenluchten en bouwkunst met elkaar.
Anno 2013 sneefde zelfs het prototype van de Golfclub (nog te zien tot en met 27 oktober) bijna op de afdeling vergunningen van het Krefeldse stadhuis. De gemeente kon geen bouwvergunning verlenen in een beschermd natuurgebied. De juridische en ecologische bezwaren werden omzeild door de Bezirksregierung die uiteindelijk de papieren regelde voor het neerzetten van het model.
Een zoon van Hermann Lange liet, in het voetspoor van zijn ouders, Mies von der Rohe nóg een villa ontwerpen. Verder dan een tekening kwam het niet. De autoriteiten in Krefeld wilden de bouw aanvankelijk alleen toestaan als er een enorme muur om het pand werd gezet. Dat zou volkomen in tegenspraak zijn met de uitgangspunten van Mies, die als geen ander buiten bij binnen betrok en andersom.
Kort daarna kwamen de nazi’s aan de macht. De apolitieke Mies van der Rohe probeerde zich aanvankelijk te plooien naar de wensen van het nieuwe regime. In 1933 deed hij nog mee aan een prijsvraag die het ontwerp voor de nieuwe Reichsbank moest opleveren. In de jaren daarna werd hem duidelijk dat zijn toekomst elders lag. Zijn ideeën en vormentaal waren te modern en te on-Duits voor het Derde Rijk.
In 1938 emigreerde Mies van der Rohe naar de VS. Hij werd directeur van het Armour Institute of Technology in Chicago. Tegen het einde van de oorlog, toen zijn geboorteland steeds verder tot puin werd gebombardeerd, verwierf hij de Amerikaanse nationaliteit.
Tot aan zijn dood in 1969 bleef Mies ontwerpen. Voor een van zijn laatste meesterwerken, de Neue Nationalgalerie in Berlijn, keerde hij terug naar zijn geboorteland.
Berlijn en Chicago zouden blijvend met Mies van der Rohe geassocieerd worden; zijn projecten in Krefeld raakten in de vergetelheid. In veel architectuurhandboeken worden ze niet of slechts summier vermeld. “Krefeld mag zich dat ook zelf aanrekenen”, zegt Karl Amendt, architect en eigenaar van Haus Heusgen. “De stad heeft veel te weinig gedaan om bekendheid te geven aan haar verborgen schatten. Dankzij het model van de Golfclub worden er voor het eerst activiteiten georganiseerd en groeit de bekendheid. Het zou mooi zijn als die geest blijft bestaan als het bouwwerk eind oktober weer wordt afgebroken.”
Mies in Europa
De tijdelijke bouw van de Golfclub is het vijfde ontwerp van Ludwig Mies van der Rohe (1886-1969) in Krefeld. Elders in Europa werden van hem sociale woningen in Berlijn en Stutggart (Weisenhofsiedlung), het Barcelona Paviljoen, Villa Tugendhat (Brno), en het Mies van der Rohe Haus (Berlijn) gebouwd. In 1938 emigreerde hij naar de VS. Vlak voor zijn dood kwam hij terug naar Berlijn voor de realisatie van de Neue Nationalgalerie.
