Gapende gaten

Berlijn is een tijdmachine die zichzelf de laatste twintig jaar heeft ingehaald, zegt Donya Saed. Toen ze hier voor het eerst kwam, herinnerden tal van open ruimtes aan de recente geschiedenis van de stad. Maar voor die Ruïnenromantik is geen plaats meer, zegt ze. “De gapende gaten worden opgevuld, maar het was wel wat mij hier aantrok. Net als de grote, brede Alleen in de stad. Dat gevoel van ruimte heeft me altijd erg bevallen.”

Maar de geschiedenis van de vorige eeuw gaat het afleggen tegen de stedenbouw van nu. Na 1989, toen de DDR opging in de Bondsrepubliek, wordt in hoog tempo gebouwd aan het nieuwe Berlijn. Toen Saed hier pas woonde, in 2005, kon ze nog genieten van het enorme gat in de stad bij de Warschauerstrasse, waar ooit het niemandsland lag tussen het oostelijk en westelijk deel van de stad. Nu staat daar de O2 Arena waar de megasterren optreden die ook alle andere wereldsteden aandoen. Inwisselbaar.
In 2004 ging Donya Saed (Teheran, 1976) met een beurs voor een half jaar naar Berlijn. Het jaar erna kwam ze terug om er zich definitief te vestigen. Rotterdam of Amsterdam had ook gekund, net als Brussel of Antwerpen. Utrecht, waar ze had gestudeerd, was geen optie. Teruggaan naar Heerlen, waar ze opgroeide, al helemaal niet. Wat haar trok aan Berlijn was de anonimiteit van de metropool, de volstrekte overgave aan de stad. “Ik werk graag ’s nachts, dan heb ik het gevoel dat de wereld van mij alleen is. Maar ik merkte al gauw dat aan de overkant ook elke nacht licht brandde. Daar zat kennelijk nog iemand die ’s nachts werkte. Het heeft me maanden gekost voor ik aan dat idee gewend was.”
Voor haar intuïtieve, associatieve manier van werken is Berlijn de ideale stad, weet ze nu. “Je bent hier met je eigen culturele bagage, maar die is, hoe goed je de taal ook denkt te beheersen, anders. In mijn straat gebeuren voortdurend ‘normale’ dingen waar ik vreemd van opkijk. Het is die vervreemding die me voortdurend inspireert. In Heerlen en Maastricht zie ik bijna nooit vreemde dingen op straat.”
Welk medium ze ook kiest, Saed werkt altijd met collageachtige technieken. Zo werkt ze nu, aangespoord door films van Luis Bunuel en Jacques Tati, aan een Zimmerbrunnen, een soort kamerfontein van hoogst ongebruikelijke vorm, materiaal en kleur. Er komt blauw water uit. Ze deed het eerder, delen van alledaagse beelden verwerken met een niet-alledaags beeld als resultaat. Er zitten surrealistische motieven in Saeds werk; laatst zei iemand tegen haar dat ze is als een schaatser die te veel zwiert in de bochten. Saed: “Het moeten strakke slagen zijn: tsak, tsak, tsak. Zoals bij Marcel Broodthaers.”
De Hongaarse schrijver Imre Kertész schreef ooit dat in het Westen de boeken van Franz Kafka als surrealistisch worden beschouwd, maar dat ze voor Oost-Europeanen pure realiteit waren. Zó stak hun wereld daar in elkaar. Saed kent de passage niet, maar ziet onmiddellijk een parallel uit haar eigen bestaan en vertelt over een tentoonstellingsvoorstel bij enkele kunstenaarsinitiatieven in Nederland voor een Berlijns project.
“Het concept vond men interessant, maar dat het slechts twee dagen zou duren, kon niet. Te kort. En dat er meer dan twintig kunstenaars bij betrokken waren, kon evenmin. Te veel. Ze begrepen niet dat Berlijn totaal anders is dan Amsterdam.”
Vanaf de eerste dagen in Berlijn merkte Saed dat haar geest vrijer werd. “Ik heb ook het idee dat mijn werk hier klopt. Het gevoel voor het absurde, mijn manier van kijken, ze worden hier op de een of andere manier bevestigd.”
Een tijdje geleden veranderde het concept van wat sindsdien Gallerie Kaufhof is gaan heten, bij Alexanderplatz. Ineens werden er allerlei exotische producten aangeboden. Saed zag mensen letterlijk met open mond naar de schappen staren, verbijsterd over de keuzes die hun ineens werden voorgeschoteld. “Misschien is dat wel wat me hier zo trekt: dat mensen zich in hun eigen omgeving nog steeds lopen te verbazen. Ach, eigenlijk weet ik het niet… Dat ik hier bijna altijd met een glimlach rondloop, is toch eigenlijk voldoende.”
Met enige regelmaat vertoeft ze in Heerlen en Maastricht, goed voor een spiegeleffect dat haar steeds weer leert de zegeningen van Berlijn te tellen. “Als ik in Nederland ben, kom ik tot niets. Het kan met concentratie te maken hebben, het is moeilijk te duiden, er zijn zo veel dingen die je werk beïnvloeden. Bij terugkeer in Berlijn moet ik me de stad telkens toe eigenen door de gekte te zien. De afstand maakt dat ik me realiseer hoe gelukkig ik hier ben, maar ook welke stappen ik heb gezet in mijn werk.”
Toch komt het eind van haar Berlijnse jaren langzaam maar zeker in zicht. Over een jaar of twee, drie heeft Saed het wel gezien, vermoedt ze. Zeker als de stad zich in dit tempo blijft ontwikkelen, en steeds meer op andere grote steden gaat lijken. “De noodzaak om te blijven, is dan weg. Als ik hier niet meer met een glimlach rondloop, ben ik vertrokken.”

Donya Saed
1976 geboren in Teheran
1979 Heerlen
1995-1997 bouwkunde Hogeschool Utrecht
1997-2001 1e gr lerarenopleiding, Hogeschool vd Kunsten Utrecht
2001-2002 autonoom, Hogeschool voor de Kunsten Utrecht
2005 naar Berlijn
2009 5 seconds later (solo), B32, Maastricht
2009 The forgotten bar, Berlijn
2010 Paranoia, Cacaofabriek, Helmond
2010 Schunck@pinkpop Newseum, Landgraaf