Op 13 mei wordt de winnaar van de Libris Literatuurprijs bekendgemaakt. Frank Nellen is met De onzichtbaren een van de genomineerden. FONS GERAETS zocht hem op. ‘Toen in het Westen alle geigertellers op tilt sloegen, moest het Politbureau met een reactie komen.’

Voordat hij de eerste letter van De onzichtbaren op papier zette, dompelde Frank Nellen zich onder in de geschiedenis van de voormalige Sovjet-Unie. Twee jaar lang las hij zich helemaal suf. Een halve boekenkast, misschien wel honderd boeken. 

‘Zoals van Nobelprijswinnaar Svetlana Alexijevitsj met haar fantastische ooggetuigenverslagen van de val van het Sovjet-imperium. Mijn grootste uitdaging was om de maatschappij van toen in mijn verhalen over te brengen. Dat is me redelijk gelukt. Ik heb nog geen e-mails ontvangen over feiten die niet zouden kloppen.’

Frank Nellen: ‘Misschien leidt minder efficiency tot meer natuurbehoud en egalitarisme. Dat soort vragen stel ik mij nu.’ foto Philip Driessen

Een belangrijke gebeurtenis in de roman is de ontploffing van de kerncentrale in Tsjernobyl in 1986, een catastrofe waar de Sovjetautoriteiten nogal laks mee omsprongen. Citaat uit De onzichtbaren: ‘Onstabiele isotopen van xenon, telluur en zirkonium waren door de straten gewaaid zonder dat het Politbureau het nodig had gevonden om wie dan ook te waarschuwen. Die zomer waren duizenden jongemannen naar de plek des onheils gestuurd, gekleed in dunne katoenen overalls en uniformen.’

Het Kremlin gaf niks om de eigen burgers?

Nellen: ‘De ramp vond plaats op 26 april. De 1-meiviering in Kyiv honderd kilometer verderop hebben ze gewoon laten doorgaan. Duizenden mensen die op straat rondliepen alsof er niks aan de hand was. En men heeft het in de doofpot willen stoppen, hè? Toen in het Westen alle geigertellers op tilt sloegen, moest het Politbureau met een reactie komen. Op pagina acht van de Pravda verscheen een klein bericht. Kwestie ook van schaamte. De ideologie van het Kremlin leunde op de zware industrie en beheersing van het atoom. Kernenergie was de toekomst van het socialisme.’

Volgens Nellen ging ook de implosie van het Sovjet-imperium gepaard met eerverlies. “Een wereldrijk dat ineenstort en moet bedelen op de kapitaalmarkt, Russen die wegglijden in armoede en desillusie, het moet een enorme schande zijn geweest”, zegt Nellen. “Dat verklaart het succes van Poetin. De sterke man die orde op zaken komt stellen: afschaffing van de democratie, met harde hand vooruit en landjepik.”

Waarom koos je voor de Sovjet-Unie als plaats van handeling?

‘Ik heb een fascinatie voor totalitaire regimes en hun effect op het alledaagse leven van mensen. Hoe een complete maatschappij zich plooit naar een ideologie die voor het grootste deel van de bevolking verkeerd uitpakt. Kijk naar het fascisme in Italië, het nazisme in Duitsland en het communisme in ongeveer de helft van de wereld. Dat een individu er verachtelijke ideeën op nahoudt, kan ik me nog voorstellen. Maar in gezamenlijkheid naar de duivel toelopen en wreedheid uitrollen als een model…? Dan verzeil je eigenlijk in de clichédiscussie: is de mens van nature goed of slecht? Ik weet het antwoord niet.’ 

De juichende recensies, het winnen van de Boekhandelsprijs 2024, de fraaie verkoopcijfers van De onzichtbaren, de nominatie voor de Libris Literatuurprijs, Het laat Nellen naar eigen zeggen Siberisch koud. ‘Omzet is belangrijk voor de uitgeverij, niet voor mij. Natuurlijk wil ik veel mensen bereiken, maar dit is geen boek voor Jan en alleman, daar is de thematiek niet licht genoeg voor. Ik wil vooral de juiste lezers bereiken.’

De onzichtbaren speelt zich af tegen het decor van de ondergang van de Sovjet-Unie. Rode draad is de vriendschap tussen Dani en Pavel die opgroeien in een afgelegen dorp in Oekraïne, met repressie, grauwe Chroesjtsjov-flats en de ‘duistere wetten’ van de Sovjeteconomie als decor.

In het dagelijks leven is Frank Nellen (Roosendaal, 1982) docent fiscaal recht aan de Universiteit Maastricht; eerder werkte hij bij accountantsbureaus. Huizen er twee zielen in zijn lijf? ‘Dat kun je wel zeggen. Mijn fiscale werk staat haaks op mijn artistieke arbeid. Als romancier zit ik in een droomwereld en bedenk ik verhalen. De enige overeenkomst is het instrument taal, maar het idioom is totaal verschillend’

In de vijf jaar dat hij aan De onzichtbaren werkte, zijn Nellens denkbeelden over het neoliberale marktkapitalisme versus de socialistische planeconomie gekanteld

De dag is voor de cijfers en de avond voor de verbeelding?

‘Ja, precies. Als fiscalist werk ik meer dan fulltime. Het schrijven is voor mij avond- en weekendwerk, maar brengt geen druk met zich mee, eerder ontspanning. Hoewel ik in de eindfase van deze roman wel langs de afgrond ben gesjeesd. Ik heb het zwaar gehad omdat ik non-stop achter de computer zat.’ 

De recente geschiedenis van Oekraïne is een aaneenrijging van onophoudelijk lijden: de door Stalin veroorzaakte hongersnood in 1932/33 waardoor miljoenen mensen stierven, de slachtpartijen en massa-executies tijdens de Tweede Wereldoorlog en nu de invasie van het Russische leger. ‘En bijna niemand heeft weet van dat leed. De Holodomor is zo goed als onbekend. In West-Europa zijn twee dorpen door de nazi’s uitgemoord, Oradour-sur-Glane en Lidice. In Oekraïne zijn honderden dorpen platgebrand, en zes miljoen burgers en soldaten omgekomen. Waanzinnig, het land lijkt wel vervloekt.’

Hoofdpersoon Pavel is aanvankelijk een communist, maar in de nadagen van het Sovjetregime ontpopt hij zich tot een Navalny-achtige dissident. Zijn ultieme verzetsdaad is het kapotsmijten van een buste van Lenin tijdens een toespraak in de universiteitsbibliotheek in Kyiv. ‘Als je zoiets flikte, liep je kans te worden opgesloten in een inrichting. Pavel heeft daar lak aan, hij steekt zijn nek uit voor de miljoenen slachtoffers die door het regime zijn vermalen: de onzichtbaren.’

Dan moet hem iets van het hart. In de vijf jaar dat hij aan De onzichtbaren werkte, zijn Nellens denkbeelden over het neoliberale marktkapitalisme versus de socialistische planeconomie gekanteld. ‘Was het nu echt zo slecht dat de mensen in Oost-Europa minder hadden? Ze hadden voldoende te eten, kregen gratis woonruime en zorg. Nee, geen puissante rijkdom en geen decadente welvaart, maar is dat erg? In de westerse wereld leidt het neoliberalisme tot inkomensongelijkheid, welvaartsverschillen en sociale onrust. We vreten de wereld kaal. Wellicht zijn de inefficiënties van de planeconomie – ik laat de corruptie buiten beschouwing – gewoon oké. Misschien leidt minder efficiency tot meer natuurbehoud en egalitarisme. Dat soort vragen stel ik mij nu.’

Je hecht veel waarde aan het oordeel van critici. Waarom?

‘Het zijn vakmensen die een geïnformeerde mening hebben en de waarde van een fictiewerk goed kunnen inschatten. Omdat ze zoveel lezen, kunnen ze met autoriteit beoordelen of een boek er mag zijn. In mijn geval was dat zo en daar ben ik heel blij mee.’

Jan Wolkers schreef ooit: ‘Wat maalt de koningsarend om het gekriel van de diepvrieskippen.

‘Ik heb me altijd voorgenomen om niet te gaan geloven in mijn eigen onaantastbaarheid. Mijn eerste boek is positief ontvangen, al vond Sebastiaan Kort van de NRC dat mijn dialogen beter konden, ze waren te houterig en te gestileerd. Toen ik zijn kritiek las dacht ik: verdomme, hij heeft gewoon gelijk en heb moeite gedaan om mijn dialogen te verbeteren. Ook De onzichtbaren heeft kritiek gekregen. In een podcast werd mijn stijl vergeleken met een gekookte aardappel, gespeend van lyrisch taalgebruik. Daar heb ik bewust voor gekozen. Het verhaal speelt zich af in een communistische, industriële setting, dus koos ik voor korte zinnen en weinig opsmuk.’

En straks de film?

‘Dat lijkt me fantastisch. Al schuilt er ook een risico in: niet alle boekverfilmingen pakken even goed uit. Toen J.D. Salinger de verfilming van een van zijn verhalen zag, zwoer hij nooit meer iets van zijn werk te laten vertalen naar het scherm. Komt bij dat je een megabudget nodig hebt. Ga maar na: fabrieken, auto’s, kostuums en decors uit de Sovjettijd. Geen makkelijke opgave.’ 

Frank Nellen, De onzichtbaren. Amsterdam, Hollands Diep, 2023