In Cannes hoorde Chantal Akerman de stoeltjes dichtklappen van verontwaardigd weglopend publiek. Dat was in 1975. Intussen geldt haar Jeanne Dielman als de ‘beste film aller tijden’. YVONNE COX verdiepte zich in Akermans oeuvre. ‘Van (zelf)opgelegde rituelen word je rustig, van nadenken niet. En toch is het beter.’

Van vergetelheid is bij Chantal Akerman (1950-2015) geen sprake, integendeel. Zeven jaar na haar zelfgekozen dood werd haar film Jeanne Dielman, 23, Quai du Commerce, 1080 Bruxelles door het British Film Institute tot ‘beste aller tijden’ uitgeroepen. In Brussel is een stuk straat naar haar vernoemd. Er is ook een niet te missen muurschildering van een scène uit de gevierde film.

Al bij de lancering in 1975 werd de film door The New York Times op waarde geschat. ‘Het eerste vrouwelijke meesterwerk in de geschiedenis van de cinema’, oordeelde de krant. Best bijzonder voor een ‘slow’ film van 3 uur en 20 minuten met een adres als titel.

Ook bij leven heeft het aan erkenning nooit ontbroken. Akerman was een bron van inspiratie voor regisseurs als Von Trier, Haneke, Scorsese, Haynes en ook de Belgische Lucas Dhont. Nu is er een ‘grande expo’ in Bozar en het naastgelegen Cinematek met en over haar werk, en zoveel meer. Dat de expo hierna doorreist naar het Parijse Jeu de Paume is geen toeval. Het is Brussel waar ze werd geboren, Parijs waar ze stierf.

Chantal Akerman. © Adagp, Paris, SABAM, 2023

Waarom brengt Jeanne Dielman, 23, Quai du Commerce, 1080 Bruxelles zoveel teweeg? Je kijkt naar een repetitieve aaneenschakeling van gewone handelingen, uitgevoerd door een vrouw die er geen gevoel bij lijkt te hebben. Hoe ongemakkelijk en fascinerend. Het is dat Akerman het filmt, anders hadden we Jeanne Dieleman nooit opgemerkt. Ja, als ze op straat voorbij zou lopen. Omdat ze elegant is. Dat wel. Maar we zouden toch nooit bedenken dat zij iemand van kant maakt en zich, samen met haar zoon, ontdoet van zijn lichaam? Nee, dat zou je niet zeggen. Akerman dus wel. Ze filmt, vanuit een rustgevend lager perspectief met een vast camerastandpunt, levens die ontploffen. Ze filmt ruimtes waarin niets, maar alles gebeurt. Waar tijd verstrijkt. Handelingen komen voorbij, die jij of voor mijn part je moeder ook doen. Zou zij iemand ombrengen? Jij? Als Jeanne dat kan…

Thuis zag Akerman dat alles in vaste handelingen werd gegoten. Alles om de Joodse rituelen te vervangen die achtergelaten waren in Oost-Europa na hun vlucht naar het veilige Brussel. Het hield angst en nervositeit op afstand. Immers, als je elke seconde uitdenkt, hoef je verder niet meer na te denken. Dát toonde ze. Ook in eerder werk.

Toen ze als tiener Pierrot le fou van Jean-Luc Godard zag, besloot ze filmmaker en schrijver te worden – met een vanzelfsprekendheid die haar later het stempel radicaal zou opleveren. De eerste vier kortfilms die in Bozar worden getoond, draaide ze in 1967 om aan de Brusselse kunstacademie INSAS te worden toegelaten. Je ziet Chantal, haar moeder, haar zus, Brussel en de kust in Knokke. Het camerawerk is rustig. Het zijn ‘happy places’ met ‘happy faces’ die om elkaar heen draaien. Waar niets gebeurt.

Het is het tragikomische Saute ma ville uit 1968, de film die ze maakt op haar 18de, waar de toon verder wordt gezet. Het wordt haar taal: vrouwen in keukens en slaapkamers die kalm en gedetermineerd, maar onderhuids onrustig, handelingen uitvoeren. En dan de boel opblazen. In het geval van Saute ma ville is dat letterlijk te nemen.

Toch beende bij de eerste viewing van Jeanne Dieleman in 1975 in Cannes de helft van de aanwezigen verontwaardigd de zaal uit. Akerman beschreef later hoe het was om de klapstoeltjes te horen van iedereen die wegliep. Bij de commentaren beet ze flink van zich af.  
De dag na de screening kreeg ze vijftig aanvragen om de film te mogen tonen op festivals; ineens was ze, op haar 25ste , een groot cineast.

In de jaren tachtig waagde ze zich aan burleske en muzikale komedies, alles om maar te kunnen ontsnappen aan Jeanne Dielman. De film Golden Eighties (1986) is zo’n muzikale komedie die zich afspeelt in een Brusselse winkelgalerij. Het is van eenzelfde lichtheid als haar allereerste werk. Brussel, vaker het hoofdpersonage in haar films, is ook hier prachtig. Wat een geschenk voor de morsige stad die Brussel ook is.

Ze vertrok naar Parijs met het romantische idee dat het schrijven en de liefde er beter van zouden worden. Daarna naar New York, voor het experiment. De ruwe, tot in de haarvaten racistische samenleving die ze er aantrof boezemde haar angst in. Maar de stad werd ook een thuis waar ze met de geleende camera van Robert Rauschenberg Hotel Monterey (1972) draaide. Het innemende News From Home (1976) is haar visuele liefdesbrief aan die stad, met als voice-over Akerman die brieven van haar bezorgde moeder voorleest. Want zoals haar moeder en tantes rituelen hadden, was het de dans tussen moeder en dochter die beiden overeind hield.

De muurschildering in Brussel met een scène uit de film. foto Cinematek/Jules Cesure

Ze kijkt, en filmt. En maakt midden jaren negentig indrukwekkende installaties van haar werk, gretig omarmd door de kunstwereld. Bij haar laatste installatie Now, voor de Biënnale van Venetië in 2015, stopt de evolutie. Ze is bang, en dat voel je. Haar moeder is een jaar eerder gestorven, en als achterblijver weet ze niet hoe ze met die leegte om moet gaan. Now toont onrustige beelden in een woestijn, met klanken van bombardementen en explosies.

Eenmaal buiten bij Bozar denk ik aan schrijver Arnold Grunberg en de verstikkende band met zijn Joodse moeder. Aan tijdgenote Marina Abramovic en hoe anders zij vrouwelijkheid en relaties in kunst toont. Aan schrijfster Connie Palmen, door haar stem en vanzelfsprekendheid. Aan fotografe Susan Sontag, die dezelfde onbestemdheid beschreef. Ik denk aan Oekraïne, Rusland, Polen. Aan Israël, Gaza, Egypte. Aan vrouwen hier en daar.

Ik denk dat het veel was waar Akerman aan dacht. En dat het waar is: van (zelf)opgelegde rituelen word je rustig, van nadenken niet. En toch is het beter. Dan blaas je in elk geval niks op. 

Chantal Akerman, Travelling. T/m 21.07 in Bozar en Cinematek Brussel – met uitgebreid nevenprogramma. bozar.be