Ze viert dit jaar haar tachtigste verjaardag, aanleiding voor het Antwerpse FotoMuseum om het rijke oeuvre van Bertien van Manen onder de aandacht te brengen met de retrospectieve Wish I Were Here. Niet dat ze gebrek zou hebben aan erkenning; haar werk is te vinden van het Stedelijk Museum in Amsterdam tot het MoMA in New York.

Bertien van Manen (Den Haag, 1942) heeft op haar vele reizen een karakteristieke stijl ontwikkeld. Het was na een trip naar Hongarije in 1975 dat ze definitief haar eigen stem vond.

De portretten uit haar beginperiode zijn kiekjes van doodgewone mensen, in zwart-wit vastgelegd aan hun eettafel, in bed, op een tuinschommel, op een perron. Rommelige beelden haast, als kijker voel je daardoor meteen sympathie voor de afgebeelde mensen. Je breekt binnen in hun intimiteit, en het zijn precies dat soort terloopse momenten die Van Manen interesseren.

Zo vond Van Manen de werkmethode die ze de rest van haar leven zal hanteren: de wijde wereld intrekken om er, met veel inlevingsvermogen, de gewone mens te fotograferen in zijn vertrouwde omgeving. Het zijn als het ware miniatuurdocumentaires in één beeld.

Bertien van Manen, Odessa, Ljalja (1991).

Bijna automatisch krijgt haar werk daardoor een sociale dimensie. De gewone mens is immers de gastarbeider in Nicaragua, de jongere uit de Parijse banlieu of de Moldavische arbeider die alle houvast verliest wanneer de Sovjet-Unie in elkaar stuikt. Van Manen toont niet de grote verwoestingen, niet de protestmarsen, maar de intieme gevolgen: de armoedige interieurs, de wanhoop in de blik van een jongere, de zich aan zijn eettafel bedrinkende oude man terwijl zijn onwetende kleindochters een dansje doen in de woonkamer.

De pakkendste fotoreeks van deze retrospectieve is de serie die Van Manen maakte in de Appalachen. Ze reisde er negen keer heen, gefascineerd als ze was door de mijnwerkersgemeenschappen die er het hoofd boven water proberen te houden terwijl hun industrie uitsterft. Door haar elke opsmuk ontberende stijl komt de teloorgang bij de kijker des te harder binnen.

Net als in haar andere foto’s komt ook het tijdsbeeld sterk naar voren. Omdat ze in ongedwongen omgevingen fotografeert, verraden kleding, kapsels, huiselijke objecten en  interieur in welke tijd de foto’s zijn genomen. Het onnadrukkelijk tonen van dat tijdsbeeld, de sociale omstandigheden én de menselijke kwetsbaarheid vormen de krachtige drie-eenheid van dit fascinerende oeuvre. (YD)

Bertien van Manen, Wish I Were Here. Van 1.4 t/m 28.8 in FotoMuseum Antwerpen. fomu.be