Bij Edwin Zwakman moet je je steeds afvragen of je wel ziet wat je ziet. Een overzicht van zijn werk op locatie is bijeengebracht in het Ludwig Forum in Aken. Krachtige beelden van een conceptuele Pietje Bell. “Ik stop een paar elementen bij elkaar die niet helemaal bij elkaar horen en maak er een foto van. Dat is alles.”

Edwin Zwakman verovert Aken per graafmachine

Het is nacht. We zijn in Regent’s Park, hartje Londen. Dichtbij ligt de streng bewaakte Amerikaanse ambassade. Door het park sluipt Edwin Zwakman. Hij heeft zich goed voorbereid. Overdag heeft hij onopvallend metingen verricht. Hij weet precies hoeveel materiaal hij nodig heeft om zijn opdracht te volvoeren. Zijn doelwit is een op het gras geparkeerde tractor. Zonder aarzelen gaat hij aan de slag. Ruim voor het eerste ochtendgloren heeft hij het gevaarte van onder tot boven wit geschilderd. Op de flanken staat in grote zwarte letters ‘UN’.

De volgende dag keert Zwakman terug om foto’s te maken. Eén daarvan is te zien op de tentoonstelling Iconic Target in museum Ludwig Forum in Aken. “Ja”, zegt Zwakman, “dat was wel spannend. Het was eigenlijk een soort aanslag, maar dan omgekeerd.”
Het lijken wel de streken van Pietje Bell – en dat zijn het natuurlijk ook – maar tegelijkertijd gaat Zwakman met grote trefzekerheid te werk. Bij het zien van de karakteristieke witte voertuigen van de Verenigde Naties denk je aan brandhaarden, noodhulp. Zeker in een stad als Londen mist dat zijn uitwerking niet; de autoriteiten zijn er als de dood voor terroristische aanslagen. “Een park was de enige plek waar ik zoiets als dit ongemerkt kon doen”, zegt Zwakman. “Overal elders in de binnenstad is beveiliging, vooral op plekken met een symbolische lading: regeringsgebouwen, toeristische trekpleisters. Iconic targets noemen ze die.” Het mooie is dat met deze actie een heel mechanisme in werking werd gezet. De letters ‘UN’ op witte ondergrond bleken voldoende om de Londense politie te laten uitrukken met oranje afzettingen, gevolgd door ramptoeristen die foto’s maken met hun mobieltjes.
De werking van beelden en symbolen, de vooringenomenheid van het kijken, dat is waar het Zwakman (Den Haag, 1969) om gaat. Hij brak een jaar of tien geleden door met grote foto’s van nieuwbouwwijken en polderlandschappen. Ze leken net echt, echter dan echt haast, maar als je goed keek, zag je dat er dingen niet klopten. Details ontbraken, zijwegen voerden in het niets. Langzaam kreeg je door dat zijn landschappen in het atelier waren nagebouwd. Het waren maquettes van karton, plastic, ijzerdraad, speelgoedautootjes, stukken afvoerbuis, cassettebandjes. Tot je verbazing, misschien zelfs verontrusting, had je deze illusie in eerste instantie voor zoete koek geslikt.
Naast deze foto’s van nagebouwde landschappen houdt Zwakman zich bezig met projecten op locatie. Ook bij dit werk gaat het om de macht van beelden en beeldconventies, maar het begint als het ware aan de andere kant, niet bij de illusie maar bij de werkelijkheid. Een voorbeeld is de Londense tractor. Op dit deel van Zwakmans oeuvre ligt in de expositie in het Ludwig Forum de nadruk.
Speciaal voor de tentoonstelling reed Zwakman een dag lang met een graafmachine door Aken. Ook dit bakbeest (‘Achttien ton!’ glundert Pietje Bell) was wit geschilderd en voorzien van de letters ‘UN’. “Grappig genoeg reageerden veel mensen niet zozeer op de graafmachine zelf”, vertelt Zwakman, “maar meer op de camera’s die de gebeurtenis registreerden. Hier moest iets te doen zijn! Het laat zien hoezeer onze blik bepaald wordt door de media.”
De zaal vol foto’s van de graafmachine op toeristische hotspots in de stad is misschien wat veel van het goede. Ze zijn een beetje als vakantiekiekjes waarop steeds weer de familie prominent in beeld verschijnt – hetgeen op zich interessant is: weer een ander type beelden dat je als kijker parten speelt. Gelukkig is in dezelfde ruimte ook een korte video van het avontuur te zien. Daar rijdt die graafmachine zomaar door de straten van de stad!
Ook als je Aken niet goed kent, doet de omgeving meteen vertrouwd aan. Die vertrouwdheid is belangrijk voor het effect van lichte vervreemding. Een project met een UN-bus in de besneeuwde buitenwijken van Vilnius werkt in dit opzicht minder goed: de beelden zien er zo echt uit dat ze net zo goed de realiteit hadden kunnen zijn. Paradoxaal genoeg werkt dat in de hand dat je er onverschilliger tegenover staat.
Edwin Zwakman wordt door het Ludwig Forum gepresenteerd als conceptueel kunstenaar, maar in tegenstelling tot sommige bloedeloze collega’s in dit genre weet hij zijn concepten om te zetten in krachtige beelden. “Je kunt theoretiseren wat je wilt”, zegt hij zelf, “en dat doe ik graag, maar je moet er ook mee oppassen. Uiteindelijk is beeldende kunst preverbaal. En eigenlijk is het heel simpel wat ik doe. Ik stop een paar elementen bij elkaar die niet helemaal bij elkaar horen en maak er een foto van. Dat is alles.”

Edwin Zwakman – Iconic Target. Ludwig Forum für Internationale Kunst, Aachen, tot 24 februari 2008. Zie www.ludwigforum.de.

* Een van Zwakmans ‘Iconic Targets’ uit de expositie in Aken.