Vergeet wat je denkt te weten wanneer je het universum van Marianne Berenhaut betreedt. Vertrouw op je ogen en je gevoel voor ruimte en ritme, laat de rest varen. WIDO SMEETS maakt in Antwerpen kennis met het werk van een kunstenares die op haar 87ste zomaar hip dreigt te worden. ‘Wie denkt dat wijsheid met de jaren komt, vergist zich.’

Het kwam terloops ter sprake, tijdens een gesprek met curator Lotte Beckwé. Ze vertelde dat Marianne Berenhaut geen gezichten kan onthouden, wel stemmen.

We hadden net haar expositie endroit, anvers doorlopen, en het klonk me volstrekt geloofwaardig in de oren. De kunstenares zelf heeft geen verklaring voor het manco. Ze weet dat het voorkomt bij mensen met een fysiek trauma. ‘Maar’, had ze Beckwé toevertrouwd, ‘ik heb geen fysiek trauma. Ik heb een psychisch trauma. Al mijn kunst is therapeutisch.’

Marianne Berenhaut (Brussel, 1934) verloor haar familie tijdens de Tweede Wereldoorlog, een verlies dat haar werk diepgaand heeft beïnvloed. Het gáát over verlies, en over de pogingen haar leven na dat verlies vorm te geven.

‘Het is onjuist te denken dat pijnlijke herinneringen ons langer bijblijven dan gelukkige.’

Haar loopbaan als kunstenares is dat van een outsider. Hoewel academisch opgeleid werd ze lange tijd niet serieus genomen; om aan de kost te komen, werkte ze als verpleegster. In de jaren zestig stuurde ze foto’s van haar werk naar het ICC, de voorloper van het Museum voor Hedendaagse Kunst waar endroit, anvers(letterlijk: plek, Antwerpen) nu te zien is. Haar voorstel werd, exemplarisch voor haar loopbaan, afgewezen. De foto’s van toen zijn hier, nu, in het M HKA, alsnog te zien, in een carrouselprojectie tegen de muur.

Maar toch, echt uit beeld raakte ze nooit. In 2007 exposeerde ze in het MACS in Hornu, in 2014 in het Joods Museum in Brussel. Lotte Beckwé vertelt over een groepstentoonstelling in Brussel waar Berenhaut een paar jaar geleden aan deelnam, samen met vooral jonge kunstenaars – ze waren idolaat van haar werk, ze noemden haar ‘een van ons.’ Ook op zekere leeftijd kun je nog hip worden verklaard.

En nu zijn er, het lijkt wel een ultieme rehabilitatie, twee exposities tegelijk met Berenhauts werk. Ook C-mine in Genk heeft vanaf 23 oktober een presentatie uit haar oeuvre, getiteld Mine de rien  – te vertalen als ‘onopvallend’, maar hier, op deze voormalige mijnsite, wellicht ook als ‘een mijn van niets’.

Die ironie komt voort uit haar uit ‘objets trouvés’ samengestelde sculpturen. Objet trouvé is een uit het begin van de 20e eeuw stammende kunstvorm, ook wel readymade genoemd.  De dadaïst Marcel Duchamp fungeerde als voorganger door industriële voorwerpen uit hun context te halen en ze in een museale omgeving tentoon te stellen als kunst. De verwarring die hij daarmee teweegbracht, is tot vandaag voelbaar.

In combinatie met titels als Est-ce qu’il me reconnaitra?, Cartographie au féminin en Y-a-t-il un pharmacien dans cette ville! roepen Berenhauts sculpturen een spanning op die je op het spoor zet van nieuwe betekenissen. Vertrouw op je ogen en je gevoel voor ruimte en ritme, laat de rest varen. De contextvrije witte doos van de museumzaal werkt daarbij als een versterker. Samen met de ruimte waarin ze zijn bijeengebracht, vormen de sculpturen een op zichzelf staand ensemble.

‘Samen met de ruimte waarin ze zijn bijeengebracht, vormen de sculpturen een op zichzelf staand ensemble.’ foto M HKA

Terwijl de objecten van Duchamp vooral vervreemding oproepen, komt bij Berenhaut hun persoonlijke geschiedenis naar boven. Je ziet en voelt hoe ze de voorwerpen met ernst en tevredenheid heeft verzorgd, hersteld en herschapen. Al die ouwe meuk bij elkaar levert een loepzuivere expositie op.

Begrippen als nietigheid en vergankelijkheid komen hier als vanzelf naar boven. Door de objecten een nieuw leven te gunnen, heeft Berenhaut de cyclus van het leven doorbroken.  Behalve troost bieden ze ook kracht. Berenhaut, in 2013:  ‘Het is jammer, maar dingen takelen af. Al wie denkt dat wijsheid met de jaren komt, vergist zich. Ideeën en principes ontwikkelen zich veel trager dan lichamen. Maar er zijn twee dingen die ik weet over mijn werk. Ten eerste geloof ik dat het onjuist is te denken dat pijnlijke herinneringen ons langer bijblijven dan gelukkige. Het leven komt en gaat. Ten tweede werk ik nooit met een vooropgezet plan.’

Marianne Berenhaut, endroit, anvers. Van 11/9 t/m 9/1 in M HKA
Marianne Berenhaut, Mine de rien. Van 23/10 t/m 16/01 in C-mine Genk