Voor Raphaela Vogel is niets te gek, elk idee krijgt een daarbij passende uitvoering. Het maakt haar handtekening niet makkelijk te lezen. Maar wie zich laat vangen door haar beeldtaal, constateert WIDO SMEETS, krijgt er niet gauw genoeg van. ‘Als ik voor de avond geen woning heb, springen we.’

Ze maakt tekeningen en schilderijen, veelal voorzien van teksten, ze maakt installaties, sculpturen en bouwsels op schaal, ze zingt, speelt accordeon, maakt video’s. Haar oeuvre bestaat uit mentale landschappen die de werkelijkheid zoals wij die kennen behoorlijk oprekken. 

Met de expositie Kraaan in De Pont museum in Tilburg overhandigt Raphaela Vogel haar geloofsbrieven. Ze studeerde bij De Ateliers in Amsterdam, waar ze een jaar of acht geleden werd gescout door De Pont-directeur Martijn van Nieuwenhuyzen, toen nog in dienst van het Stedelijk Museum. Wat hem frappeerde, indertijd, was hoe gemakkelijk Vogel van medium switchte. Bij elk idee zocht ze een uitvoering die erbij paste. 

Ook in Kraaan is het de veelzijdigheid van Raphalea Vogel (Neurenberg, 1988) die het eerste opvalt. Met haar 34 jaar is ze nog een jonkie, maar wát een oeuvre, en wat een loopbaan, nu al; veel arrivés zouden er een (denkbeeldige) moord voor over hebben. Vorig jaar was haar werk te zien bij Documenta en op de Biënnale van Venetië. In het pre-coronajaar 2019 vulde ze in haar eentje de drie verdiepingen van Kunsthaus Bregenz. Gedurende de lockdowns maakte ze veel nieuw werk, en nu is ze dus in Tilburg, met, zegt ze zelf, haar eerste overzichtstentoonstelling. 

Rollo (2019). foto Eddo Hartmann

Vogels artistieke reikwijdte doet weldadig aan. Het maakt het schrijven over Kraaan een hachelijke zaak; zelf laat ze zich niet gemakkelijk uit over de zeggingskracht van haar werk. Een bij de expositie in Bregenz gemaakt tv-interview liet ze voorafgaan door een disclaimer: ‘De suggestie dat deze film, over oorsprong, achtergrond en materiaal van dit werk, ook iets zegt over zin en betekenis ervan is natuurlijk onjuist.’ Toen we haar in februari interviewden voor de vlog in Zout op Zaterdag was er diezelfde welwillende afstandelijkheid. Zelfs in haar moedertaal zocht ze behoedzaam naar woorden. Haar lichaamstaal daarentegen was helder: ‘Laat de beelden spreken.’

Het is een boodschap om mee in te stemmen: ga vooral zelf kijken, in Tilburg, om te zien hoe Vogels werklust gelijk opgaat met haar ideeënrijkdom – die ze naar eigen zeggen opdoet door soms dagen aaneen in bed te blijven, liggen nadenken over haar werk. 

Met Kraaan neemt ze bezit van een groot deel van De Pont. Het is, vertelde ze in de ZoZ-vlog, juist die ruimtelijkheid – ze gebruikt het woord Gelände (landschap) – waarmee het museum, een voormalige fabriekshal, haar heeft uitgedaagd. 

De titel is een samentrekking van het Duitse Kran en het Nederlandse kraan. Het is vooral de verticaliteit van dat werktuig dat haar aanspreekt, vanwege het overzicht dat je daarboven hebt. Tegelijkertijd is het reiken naar grote hoogten een klassiek teken van hoogmoed. Rollo (2019), bijvoorbeeld, is een opstelling met uit een pretpark afkomstige schaalmodellen van historische gebouwen. De Arc de Triomphe (Parijs), het Vrijheidsbeeld (New York), de Tower Bridge (Londen), de Siegessäule (Berlijn) en al die andere symbolen van borstklopperij vormen een weerspiegeling van het Westerse vooruitgangsdenken. Al te glorieus staan ze er in Rollo niet bij: beschadigd, buiten functie of verwaarloosd, met hier en daar een plukje mos. In de lucht hangt een beschadigde Zeppelin, op een traject met opgebroken rails staat een TGV; ‘hoger’ en ‘sneller’ als symbolen van de menselijke hoogmoed. 

‘Rollo is een collage van monumentale eenzaamheid, van uit de nationalistische 19de eeuw ontsproten spierballenarchitectuur‘

Rollo is een collage van monumentale eenzaamheid, vanuit de nationalistische 19de eeuw ontsproten spierballenarchitectuur. Een openluchtmuseum van de Westerse cultuur. Vogel heeft de bouwwerken met elkaar verbonden door een zich over de vloer uitstrekkend buizenstelsel dat bijeenkomt in een met luidsprekers behangen frame. Uit de luidsprekers klinkt haar stem, ze zingt Ain’t Got No, I Got Life van Nina Simone die in 1968 door twee songs uit de hippie-musical Hair samen te voegen de wereld voorhield dat alle vijandigheid en vernederingen die ze als zwarte vrouw onderging niet opwogen tegen haar uniciteit als persoon. 

Haar majestueuze schreeuw vindt in Kraaan een echo in de film Aus Berichten der Wach- und Patrouillendienste (1984) van Helke Sander, die Vogel ook in Bregenz in haar presentatie opvoerde. In elf bloedstollende minuten klimt een vrouw met haar twee kinderen, de jongste op haar buik, de oudste op haar rug, naar het hoogste punt van een bouwkraan. Aan de voet van de kraan heeft ze een boodschap achtergelaten: ‘Als ik voor de avond geen woning heb, springen we’. 

De film heeft, net als de Simone-classic (‘Ain’t got no home, ain’t got no shoes, ain’t got no money, ain’t got no class’) weinig aan actualiteit ingeboet. Vrouwen worden nog steeds achtergesteld, binnensteden staan nog steeds vol bouwkranen, betaalbare woningen zijn nog steeds, of opnieuw, onvindbaar. 

The (Missed) Education of Miss Vogel. foto ZOUT magazine

En de hazen lopen nog steeds in dezelfde richting. Toen minister De Jonge begin dit jaar zijn plannen voor grootschalige sociale woningbouw bekendmaakte, omschreef een Kamerlid van de VVD (de partij die tien jaar geleden het Ministerie van Volkshuisvesting overbodig vond) dat als ‘het uitrollen van de achterstandswijken van de toekomst’.

Vogel zingt niet alleen haar eigen versie van Ain’t Got No, I Got Life, ze klauterde zelf ook in een bouwkraan. Niet met twee kinderen om haar nek, maar met een 360 graden camera. Net als bij de film van Sander zal de maag van de toeschouwer zich omdraaien – maar dit is anders. Dit is geen verbeelding van een wanhoopskreet. Vogel maakt ons willens en wetens deelgenoot van een visueel spektakel, gefilmd voor en getoond in een museum. Zo vrijblijvend kan het kunstenaarsleven zijn, al helemaal in vergelijking met het bestaan van een dakloze moeder met twee kinderen.

Die relativering zit ook in The (Missed) Education of Miss Vogel, een reeks beschilderde en beschreven dierenhuiden in een opstelling die als een licht bewegende colonnade door het museum loopt. De huiden staan vol woorden en beelden die duidelijk maken hoe uiteenlopend, van diepzinnig tot banaal, de informatie is die een mens in zijn leven absorbeert, en uiteindelijk maakt tot wie hij is. Ze gaan over voetbaluitslagen, Karl Marx, paardendressuur, jazz, noem maar op. 

De opstelling is een mindmap die de bezoeker, in elk geval deze, noodt op zoek te gaan naar de ingrediënten van zijn eigen bestaan. En naar de vraag hoe het zo is gekomen. 

Raphaela Vogel, Kraaan. T/m 27.08 in De Pont museum in Tilburg. depont.nl