In de vijf beste theatervoorstellingen die JACKIE SMEETS dit jaar zag, werd ze geraakt door momenten ‘waar de stem begint te dansen, het lichaam begint te zingen en waar theater cinema wordt’  

‘Nederland subsidieland’ pleegt podiumkunstenaars langs de meetlat te leggen van vakmanschap, zeggingskracht, eigenheid en oorspronkelijkheid; even wollige als ware containerbegrippen die het onmeetbare meetbaar proberen te maken. Je moet het ergens mee doen om de waarde en urgentie van kunst in het leven van kwantitatieve legitimatie te voorzien. 

Het jaar 2023 leek voor de podiumkunsten een inhaalrace, zó veel was er te zien. Heerlijk om de kans te krijgen om uit die veelheid vijf voorstellingen te lichten, producties die enkel langs de meetlat van mijn eigen smaak hoeven. Wat heeft zich afgelopen jaar in mijn binnenste genesteld, waar valt mijn mond van open, wat verwondert me, wat ontwricht me en hoe sterk is mijn drang het voort te zeggen? 

Still uit Songs for a Passerby van Celine Daemen

Maart 2023. Ik ben overrompeld, geboeid en verbijsterd door è vero è vero è vero (het is waar, het is waar, het is waar) van performer Ika Schwander, net afgestudeerd aan de Toneelacademie in Maastricht. Haar inspiratiebron liegt er niet om: het werk van de jeugdige Artemisia Gentileschi waarin zij – volgens interpretatie – het hoofd van haar verkrachter afhakt (Judith slacht Holofernes, 1612-1613). Ika transformeert de tweedimensionale schildering tot een veelzijdig gelaagde performance in de ruimte. Zij komt op wonderlijke wijze het toneel op met dat hoofd tussen haar benen en laat videobeelden, audio, popmuziek, poëzie en haar eigen tekenkunst samenkomen. Een statement dat mij knock-out slaat. Wat een talent! 

Juni 2023. Gebiologeerd ben ik door DEEG, de absurdistische, komische, fysiek zware voorstelling waarin Peter Vandenmeulebroecke en Jef Van Gestel hun relatie met elkaar en hun relatie tot de ploeterende mens in de wereld boetseren. Ze doen dat met niet meer dan zichzelf, meel, water, een emmer, een tak, een stoel en een tuinslang. Tableaux vivants in een bad van beklemmende klanken. Volstrekt raar en toch herkenbaar. Alle sluizen van de verbeelding worden opengetrokken. De uitdaging om me telkens te verhouden tot hun veranderende en later verwoeste wereld op het toneel inspireert en laat me met stijgende verbazing achter. 

Augustus 2023. Ik wieg mee op het ritme van de woorden, ik voel de samengebalde, explosieve energie van de vorig jaar afgestudeerde Princess Isatu Hassan Bangura in haar solo The Great Apes of the West Coast. Ik raak doordrongen van de urgentie van haar persoonlijke verhaal: de jonge Afrikaanse vrouw die een ode brengt aan haar voorouders in Sierra Leone, het vluchtelingenkind dat op dertienjarige leeftijd in Nederland arriveert, de zwarte vrouw die zichzelf leert te omarmen. Zij voert me mee in haar hoofd en lijf: haar woorden klinken als muziek, het licht is betoverend, de videobeelden zijn raak en ontnuchterend, haar bewegingstaal is subtiel en dwingend en de onderhuidse soundscape van Edis Vander Pajazetovic stuwt de vertelling voort. Zij loodst mij door haar leven en neemt me mee in een even persoonlijke als universele zoektocht die ik iedereen toewens. Wie ben ik, wie ben ik als mens, wie ben jij, wie zijn wij als mensen? 

‘Hoeheettut is een volwassen kindervoorstelling om verliefd op te raken’

September 2023. Magisch en mythisch zijn niet de eerste trefwoorden die in me opkomen als ik virtual reality zou moeten omschrijven. Het is eerder iets met introvert en nep. Mijn vooroordelen worden onderuitgehaald in de VR-opera Songs for a Passerby van Celine Daemen. Nog meer als in Eurydice, haar eerste virtual reality, grijpt ze me meteen bij de strot.  

Een beetje triest kom ik van de speelvloer af, gedesoriënteerd en onduidbaar geraakt. Ik ervaar alles in mijn eentje – dat kan ook niet anders. Ik dool met een hond door een ongrijpbare wereld, die voor mij onheilspellend echt en apocalyptisch aandoet. Ik ga erin op als toeschouwer en deelnemer tegelijk – ik zie mezelf regelmatig staan aan de rand van de rafelige stad, en midden tussen mensen op drift. Ik krijg associaties met de wereldwijde diaspora. Ik stap een metro-coupé binnen, kijk in de gezichten van anderen, anderen kijken terug. Flarden tekst en muziek. Ik ben er, maar ook weer niet. 

Natuurlijk weet ik dondersgoed dat ik rondloop op een dik tapijt met een VR-bril op mijn hoofd, maar mijn brein zegt me dat ik in een tijdloos universum van rafelige pixels waggel, bang voor een misstap, intuïtief de hond volgend, impressionistisch, schilderachtig en spooky. En toch: dit zou eindeloos door mogen gaan. Jeetje, wat is dit een intieme en intense ervaring. Ik verheug me erop om aan anderen te vragen hoe zij het hebben ervaren. Onwerkelijk en verslavend. 

Oktober 2023. Ik val meteen voor het stemgeluid, de dictie, de timing, de tekenkunst en de vurrukkulluke taal-tovenarij van Joke van Leeuwens Hoeheettut, uitgevoerd door Hoge Fronten/Lieke Benders. Ik geniet van de springerige performers-beeldenmakers op het toneel. Meesterlijk en hilarisch is de scène waarin de koningin haar toespraak oefent. Ik geniet van het decor. Elke scene, elk gebaar, elke klank, elke beweging, elk woordbeeld en elk beeldwoord is zorgvuldig en helder. Net als mijn tienjarige metgezel word ik er heel blij van. Een volwassen kindervoorstelling om verliefd op te raken. 

Ik vraag me af of er een gemene deler is te vinden voor dit lijstje met totaal uiteenlopende voorstellingen; er valt moeilijk rechte voren mee te ploegen. Of het moet zijn dat ik me aangesproken voel door ‘werk tussen de barsten, waar de stem begint te dansen, het lichaam begint te zingen en waar theater cinema wordt’. Was getekend: Meredith Monk. Daagt hier een nummer zes op mijn lijst?

Jackie Smeets was tot afgelopen voorjaar directeur van productiehuis Via Zuid.