Regisseur Robin Coops maakte een nieuwe enscenering van Der Kaiser von Atlantis, een kameropera die werd gecomponeerd in een concentratiekamp. “Het wordt een absurdistische en surrealistische voorstelling.”

Atlantis, het mythische eiland dat na een serie rampen in zee verdween, heeft menig kunstenaar ter inspiratie gediend: schrijver J.R.R. Tolkien, popartiest Donovan en stripmaker Willy Vandersteen. En niet te vergeten de Joodse componist Viktor Ullmann die in het Tsjechische concentratiekamp Theresienstadt onder erbarmelijke omstandigheden de opera Der Kaiser von Atlantis componeerde.

Naar verluidt noteerde Ullmann zijn noten op de achterkant van deportatielijsten. Zijn medegevangene Peter Kien nam het libretto voor zijn rekening. In Theresienstadt, een zogenaamd doorgangskamp met een druk cultureel leven, zijn ook nog repetities gehouden, maar tot een opvoering is het nooit gekomen. Op één na werden alle betrokkenen in maart 1944 naar Auschwitz-Birkenau afgevoerd en vermoord in de gaskamers.

Omdat Ullmann kans zag om vóór zijn deportatie de manuscripten aan een vriend door te spelen, is de opera niet verloren gegaan. Toch duurde het tot 1975 voordat hij op de planken werd gebracht. De wereldpremière, in theater Bellevue in Amsterdam, kwam voor rekening van De Nederlandse Opera. Nu, veertig jaar later, werkt de jonge regisseur, componist en musicus Robin Coops aan een nieuwe enscenering van deze beladen productie.

Hoofdpersoon is een bloeddorstige keizer die oproept tot een massale oorlog van iedereen tegen iedereen. Eén personage komt in opstand tegen dit bevel: de Dood. Het gevolg van deze insubordinatie is dat het sterven onmogelijk wordt gemaakt. De keizer realiseert zich dat zijn macht verdwijnt als de mensen niet meer doodgaan. Er is maar één manier om de Dood zijn werk te laten doen: de keizer moet zich opofferen. De despoot gaat akkoord en geeft zich over aan de dood. De parallellen met de nazihorror liggen voor het oprapen: ‘der totale Krieg’, Hitler, massavernietiging.

“Dit stuk is nog altijd relevant”, vertelt regisseur Coops, die in 2014 als regisseur afstudeerde aan de Toneelacademie in Maastricht. “De thema’s die worden aangesneden, zoals nationalisme, cijferfetisjisme en hokjesdenken, spelen ook in deze tijd. Daarom wil ik dit allegorische verhaal opnieuw vertellen. Der Kaiser is dus niet bedoeld als herdenking van de Tweede Wereldoorlog. Het is veel breder. Ik heb zelf nooit een oorlog meegemaakt, het is lastig om je daar een beeld van te vormen.”

Volgens de 27-jarige Coops is zijn nieuwe versie uitermate geschikt voor jongeren. “Ik probeer er een moderne touch aan te geven. Het licht speelt een belangrijke rol waardoor het ook een fysieke ervaring zal worden. Mij staat een absurdistische en surrealistische voorstelling voor ogen. Verfrissend, maar niet per se zwaar of licht.”

Tijdens zijn opleiding aan de Toneelacademie in Maastricht raakte de geboren Rotterdammer steeds meer in de ban van muziek. Niet verwonderlijk dat hij als vervolgstudie koos voor T.I.M.E., de master interdisciplinair muziektheater van het conservatorium in Den Haag. Vier jaar geleden maakte een vriend hem attent op Der Kaiser von Atlantis. Coops ging luisteren en raakte diep onder de indruk. Hij reisde naar New York voor een persoonlijke ontmoeting met Rhoda Levine, de inmiddels bejaarde regisseuse van de wereldpremière uit 1975. Dat gesprek gaf het beslissende zetje. Coops richtte een stichting op, de M31 Foundation, en ging aan de slag om er een gloednieuwe enscenering van te maken.

De muziek van Der Kaiser von Atlantis is niet bepaald gangbaar in het operagenre; het is een eclectische mix van symfonische romantiek, twaalftoonsmuziek, operette, cabaret en jazz. Coops: “Het is hele gekke muziek. Zoiets als Kurt Weill meets Arnold Schönberg, uitgevoerd door zeven vocalisten en vijftien instrumentalisten.”

“Mede door financiële tegenwind heb ik de opera al tot twee keer moeten uitstellen”, zegt Coops. “Het is voor mij als jonge maker een kostbaar project, maar ik wil per se alles met de juiste kwaliteit realiseren. Uiteraard kan ik dit niet alleen. De Nationale Reisopera, het New European Ensemble en Theater na de Dam zijn partners. In Limburg kunnen we het tonen, mede dankzij de ondersteuning van Theater aan het Vrijthof/AINSI en co-producent VIA ZUID. Ik ben meer dan dankbaar voor de ondersteuning van alle betrokkenen.”

Op de vraag hoe de keizer nu precies aan zijn einde komt – pleegt hij zelfmoord of sterft hij een natuurlijke dood – komt niet stante pede een antwoord. “Eh… dat is een belangrijke vraag. Ik weet eigenlijk niet of ik daar antwoord op moet geven. Laat ik er dit over zeggen: de keizer geeft zich over aan de dood. Of dat nu zelfmoord is of niet… Hij blijft volharden in zijn tirannieke overtuiging. Laat ik een parallel trekken met dictators van nu. Ook zij zullen niet gauw berouw tonen over hun wandaden. Niemand die deemoedig zal verklaren: ‘Sorry, ik geef me over aan mijn volk’.”

Der Kaiser von Atlantis. Op 4 mei in Compagnietheater Amsterdam, op 13 mei om 20.30 uur in AINSI Maastricht.

viazuid.com robincoops.com m31foundation.com

Foto Stichting m31 Foundation