Als kandidaat voor de titel van Europese culturele hoofdstad wil Maastricht leren van zijn voorgangers, zoals Linz. De Oostenrijkse provinciestad met het bezwaarde verleden – Adolf Hitler groeide er op – was vorig jaar culturele hoofdstad. Een van de artistieke leiders was Airan Berg. “Belangrijk is dat je geen kunsthoofdstad wil worden.”

Het is niet toevallig dat Airan Berg in het openingsweekend van kunstbeurs Tefaf in Maastricht is. Wat vindt hij van het miljoenenspektakel dat, zo lijkt het, alleen in termen van superlatieven mag worden beschreven. Berg haalt de schouders op: “Het Is een beurs, hé…” Minzaam glimlachend: “It’s the other side of the capital of culture. It’s the capital side of culture.”

Airan Berg (Tel Aviv, 1961) is in Maastricht op uitnodiging van Guido Wevers, artistiek leider van ‘Maastricht 2018’. Voor het maken van een bidbook dat in 2012 gereed moet zijn, oriënteert Wevers zich momenteel in steden die de titel al hebben verteerd. Zo bezocht hij al drie keer de Oostenrijkse provinciestad Linz (170.000 inwoners), die vorig jaar culturele hoofdstad was en waar Berg als artistiek directeur theaterkunsten fungeerde. Wevers maakt met graagte gebruik van de expertise van Berg, die sinds 1972 als joods remigrant in Oostenrijk woont. Hij studeerde theaterkunsten in de VS waar hij in 1985 op Broadway assistent was van regisseur Harold Prince bij de musical Grind, volgens Berg “a five million dollar flop.” Maar wel een onvergetelijke vuurdoop. “Ik had het geluk dat ik vroeg heb geleerd hoe het níet moet.”
Van 2001 tot 2007 leidde hij het Schauspiel Haus in Wenen, waarna hij de overstap maakte naar Linz, op dat moment druk bezig met een – niet vlekkeloze – voorbereiding op culturele hoofdstad 2009.
Hoe heeft u zich op uw taak voorbereid?
“We hebben veel voorganger-steden bezocht, maar niet om hun succes te kopiëren. Het belangrijkste voor een culturele hoofdstad is zijn uniciteit. Elke stad heeft zijn eigen agenda, zijn eigen problemen. Je kunt als kandidaat-stad niet zeggen: Lille was een succes, Linz was een succes: zo gaan we het ook doen. Dan weet je zeker dat je op je bek gaat. Het is wezenlijk dat je op zoek gaat naar de creativiteit in je eigen gemeenschap, en dat je geen kunsthoofdstad wil worden. Het werkt niet als je je geld besteedt aan de bestaande instituties zoals orkesten en musea. Om dat te voorkomen moet je een volstrekt onafhankelijk team aan de leiding hebben.”
Maastricht heeft net Guido Wevers benoemd, kan die wel onafhankelijk zijn?
“Ik bedoel niet dat het niet iemand mag zijn uit de eigen gemeenschap. Guido is fantastisch, zijn plan Via 2018 laat zien dat hij op de goede weg is. Nu hij weg is bij het Theater aan het Vrijthof is hij onafhankelijk. Wat ik bedoel is dat programma en strategie niet beïnvloed mogen worden door bijvoorbeeld de politiek of het toerismebureau.”
Waarin was Linz 2009 uniek?
“Linz is een stad met een geschiedenis. Hier kwamen Hitler, Eichmann en enkele topmensen uit de SS vandaan. Meer dan andere Oostenrijkse steden is Linz met zijn verleden bezig. Vergeet niet dat Hitler van Linz de culturele hoofdstad van het Dritte Reich wilde maken. Ik ben een jood, geboren in Israel; mijn bijdrage aan ‘Linz 09’ was mijn revanche op Adolf Hitler. We hebben kinderen krijttekeningen op straat laten maken: hier woonde Hitler, hier woonde Eichmann. We hebben een façade van een huis neergehaald om te laten zien dat het gebouwd was door nazi’s, met stenen uit de groeve van concentratiekamp Mauthausen. De naoorlogse welvaart van Linz komt door de uit de nazitijd stammende chemie- en staalindustrie. De Realschule waar de filosoof Ludwig Witggenstein ooit op zat, maakte goede sier met zijn naam, maar verzweeg dat Hitler indertijd dezelfde school bezocht. Hierover schreef de Amerikaanse regisseur Roman Paska een poppenspel over kleine Ludwig en kleine Adolf. Zo hebben we geprobeerd Linz in balans te laten komen met zijn verleden.”
En dan was er nog I Like To Move It Move It, het project waar bijna 100 scholen in Linz en omgeving aan deelnamen om de creativiteit weer aandacht te geven in het onderwijs. Berg: “Scholen zijn in het even geroepen om creativiteit te vernietigen. Het stimuleren van creativiteit zou even belangrijk moeten zijn als lezen; een ongetalenteerd kind bestaat niet.”
Voor zijn theaterprojecten in ‘Linz 09’ heeft Berg met opzet vooral buitenlandse professionals binnengehaald. “Ze dragen geen rugzak met een verleden met zich mee, leggen sneller de vinger op de pijnlijke plek. Een blik van buiten is ook scherper.” Hij liet de Indiase schrijver Arjun Raina een theaterstuk maken in vier talen over Indische migranten in Linz. Raina heeft er speciaal Duits voor leren spreken. “Met dit soort projecten in de stad zelf zijn we de haarvaten van de gemeenschap binnengedrongen.”
Wordt ‘Linz 09’ ook door de bevolking zelf als een succes gezien?
“Absoluut, dat blijkt ook uit enquêtes. Bij de opening vroor het tien graden. Een taxichauffeur schatte dat er 10.000 mensen zouden komen. De politie rekende op 40.000, maar is bij 130.000 gestopt met tellen. Nu het achter de rug is, realiseren de mensen zich wat ze missen. Dat was in het begin wel anders; ‘das wird nichts’, zei men aanvankelijk over het idee van culturele hoofdstad. Oostenrijkers hebben een negatief zelfbeeld, het is geen toeval dat Freud er vandaan kwam. Ze gaan gebukt onder een enorm minderwaardigheidscomplex. Ooit woonden ze in een keizerrijk, nu leven ze in een onbetekenend land. Linz heeft een dubbel complex, als derde stad na Wenen en Salzburg, de twee échte culturele hoofdsteden.”
Volgens Berg was ’Linz 09’ mede zo succesvol omdat veel events zich in de buitenlucht afspeelden. De mensen konden er letterlijk niet omheen. Na een aarzelend begin kreeg de stad vanaf maart een steeds betere pers. Mensen van buiten de stad werden nieuwsgierig. Het beeldende-kunstproject Art on the Roof trok 270.000 bezoekers, zonder dat er wereldtoppers voor werden opgetrommeld. Via Hörstadt werd de strijd aangebonden met de muzak-overlast in winkelgebieden. Berg: “Er zijn geen wetten die onze oren beschermen. Je zult als verkoopster maar 44 keer op één dag Jingle Bells moeten aanhoren. Doe het in een Chinese gevangenis en we noemen het martelen. Oren kun je niet sluiten, zoals ogen, zelfs niet als je slaapt. Eigenlijk was dit een gezondheidsproject; in de stad hangen trouwens nog steeds stickers met Hörstadt Zone erop, muziek in de publieke ruimte is daar verboden.”

Wat was de mooiste ervaring van ‘Linz 09’?
“De optocht van door de bevolking uit polyethyleen vervaardigde, meer dan manshoge fabeldieren die door de stad trokken. Al die beesten in de straat, en meer dan 30.000 mensen: het was letterlijk adembenemend.”
Wat vindt u van de kandidatuur van Maastricht?
“De stad zou zich de vraag moeten stellen: waarom hebben we die titel eigenlijk nodig…?”
Omdat er anders geen geld wordt vrijgemaakt.
“Dat weet ik, maar het zou wel moeten. In bidbooks is men geneigd te laten zien hoe mooi en geweldig alles is. ‘Maastricht 2018’ zou het tegendeel moeten doen en zijn zwaktes moeten durven tonen: de kwetsbaarheid van de regio met zijn grenzen, zijn verschillende talen en bestuurlijke systemen. Laat zien dat er hier, anders dan in het Ruhrgebied, veel ruimte ligt tussen de steden, die elk een totaal andere stijl hebben. Deze disconnectie is de grote uitdaging. Culturele hoofdstad betekent regionale ontwikkeling door kunst en cultuur. Het gaat er niet om wat je bent, maar wat je wil worden.”
Tegenstanders van ‘Maastricht 2018’, vooral in conservatieve hoek, wijzen op de hoogte van de investeringen: 80 tot 100 miljoen euro, en vragen zich af wat het oplevert. Hoe was dat in Linz?
“Conservatieven zijn altijd bang voor kunst, dat is niet nieuw. En hun rekensommen deugen niet. Het zijn niet de kunstenaars die worden gesubsidieerd, maar – via de kunsten – het publiek, de mensen. Bij de gezondheidszorg hoor ik nooit iemand zeggen dat de artsen worden gesubsidieerd. Dat geld is bedoeld voor de bevolking, net als in de kunst. Er wordt momenteel onderzoek gedaan naar wat het de stad in geld heeft opgeleverd, maar zeker is dat ‘Linz 09’ de stad door de recessie heeft geholpen. Linz is de enige stad in Oostenrijk die economische groei laat zien. De culturele hoofdstad was het beste wat de stad kon overkomen.”
Twee dagen later mailt Berg, terug in Oostenrijk, de financiële revenuen van ‘Linz 09’ zijn…. NB LATER INVULLEN…
Welke boodschap zou u ‘Maastricht 2018’ willen meegeven?
“De ervaring, ook bij andere culturele hoofdsteden leert dat het managen van de verwachtingen het moeilijkst is. Die zijn zó uiteenlopend dat je in het periode ernaartoe eigenlijk niemand tevreden kunt stellen. Meer dan 90 % van de voorstellen uit de stad konden we niet honoreren. Daar maak je geen vrienden mee. Als je populair wil worden, moet je er niet aan beginnen.
Pas gaandeweg gaan de mensen zich realiseren: this is an experience of a lifetime, een kans die je niet mag missen. Het verandert de stad, verhoogt de kwaliteit van leven. Zo’n jaar geeft de bevolking reden om trots te zijn op zichzelf, het geeft de mensen weer zelfvertrouwen. Dat is ook fijn voor de conservatieven, die zijn graag trots op hun stad. Gebruik deze kans om iets nieuws te creëren, om jezelf te bevragen, te ontwikkelen en te verrassen.”

Dit is het zesde artikel in een reeks over ‘Maastricht 2018’. Eerder kwamen Stijn Huijts, Peter Fransman, Guido Wevers, Leo zum Vörde sive Vörding, Eric Wetzels en Cyrille Offermans aan het woord.