Manifesta 7 schaaft aan de Europese geschiedenis

pas opgeknapte dom, draaien ze hun wasje. Een tijdje later hangt het schone wasgoed te drogen in de Italiaanse zomerzon. Net als vroeger, is de suggestie van kunstenares Anna Scalfi, die verantwoordelijk is voor de wasmachines, een installatie met de titel Celeta (sotto la piazza scorre una roggia), oftewel Verborgen (onder het plein stroomt een kanaaltje). Ze verwijst daarmee naar de inmiddels door grote platen van natuursteen aan het oog onttrokken waterstroom waar de vrouwen van Trento vroeger de was kwamen doen. Maar hoeveel van de stedelingen die avond aan avond over het plein flaneren weten dat nog? En hoeveel van de toeristen die de dom komen bewonderen of het bisschoppelijk museum? Het kanaaltje is weggemoffeld omdat het zonder functie is. Emancipatie en moderniteit hebben hun werk gedaan, Trento kan anno 2008 best zonder herinnering aan de historische wasplaats. Tot begin november is Trentino/Zuid-Tirol plaats van handeling van de zevende editie van Manifesta, de nomadische biënnale voor hedendaagse kunst die elke twee jaar in een andere Europese stad of regio neerstrijkt. Op diverse fronten verschilt Manifesta 7 van zijn voorgangers. De biënnale is samengesteld door zes curatoren die werk tonen van 188 kunstenaars, een record. Ze doen dat op vier locaties (Franzensfeste, Bolzano, Trento en Rovereto) langs de A22 bezuiden de Brennerpas. Jaarlijks rijden miljoenen toeristen, truckers en zakenlieden over deze weg Italië in of uit, zonder idee van het gebied dat ze doorsnijden. Gedachteloos begeven ze zich door de ruimte, net als de flaneurs op het domplein van Trento. De provincie Zuid-Tirol hoort pas sinds 1918 bij Italië. In de jaren twintig probeerde Mussolini het Duitssprekende gebied te italianiseren door met nieuwe industrieën arbeiders van elders te lokken. In Bolzano werd aluminiumfabriek Alumix opgericht, deze zomer een van de expositieruimtes van Manifesta 7. Blikvanger bij de entree van Ex-Alumix is de 27 meter lange M1 SS Bailey Bridge van Harold de Bree, naar voorbeeld van een pontonbrug uit de jaren vijftig bij het Noord-Limburgse Well. De reconstructie in Bolzano wijkt behalve in het materiaalgebruik (hout) op twee essentiële punten af van het origineel: ze reikt niet tot aan de oevers en is te hoog om te kunnen betreden. De Bree heeft de brug ontdaan van haar functie. De vanuit Amsterdam opererende Manifesta Foundation heeft een voorliefde voor regio’s met politieke en sociaal-economische problemen. In Bolzano en omstreken is daar echter weinig van te merken. Zuid-Tirol is een van de weinige succesnummers in het in crisis verkerende Italië. De inwoners spreken inmiddels Duits en Italiaans door elkaar, het provinciebestuur koestert zijn autonomie en de Südtiroler Volkspartei is al decennialang aan de macht. Mussolini’s bevolkingspolitiek heeft kennelijk gewerkt. “Dit is de enige plek ter wereld waar men erin is geslaagd een etnisch conflict te transformeren in een economische deal”, stelde hoofdredacteur Allessandro Ferrandi van de lokale tv-zender begin dit jaar vast. Manifesta 7 gooit het over een andere boeg door de fricties uit het verleden te projecteren op het heden. De historische functie van de regio als draaischijf tussen Noord- en Zuid-Europa komt vooral tot uiting in Franzensfeste, een uit 1838 stammend fort op zo’n dertig kilometer van de Brenner. Nooit meer zou een leger via deze pas, zoals Napoleon had gedaan, Oostenrijk mogen binnendringen. Op de binnenplaats herinneren twee standbeeldloze sokkels met de namen Graf Radetzky en Freiherr von Hess aan die tijd. Maar zoals zoveel grote verdedigingswerken in de geschiedenis groeide Franzensfeste uit tot een stapelplaats van verloren gegane illusies. Welke functie het ook kreeg toebedeeld, nooit kwam het fort tot zijn recht. De vraag was of het fort met zijn monumentale architectuur en rondzingende legendes als locatie voor een kunstbiënnale zou kunnen functioneren. De Manifesta-curatoren anticipeerden hierop door er geen beeldende kunstenaars, maar schrijvers, journalisten, wetenschappers, filosofen en regisseurs aan het werk te zetten. Ze vervingen de beelden door de woorden. Het is adembenemend te zien hoe het graniet en baksteen opgetrokken bolwerk buigt voor het gesproken woord. Van alle kanten klinken uit de gewelven stemmen op, in drie verschillende talen. Luidsprekers zitten verstopt in schietgaten, er komen woorden uit in plaats van kogels. In een vrijstaand gebouw in het hart van het fort worden naast elkaar vijf films vertoond, in absolute stilte. Zoals de bekende film So Is This van Michael Snow uit 1982, een deconstructie van de taal door de opeenvolgende projectie van uit zinnen losgeweekte woorden. Vanuit het noorden gezien is Trento de derde locatie van Manifesta 7. In tegenstelling tot Franzensfeste heeft het stadje wél zijn stempel op de Europese geschiedenis weten te drukken. Hier werd tussen 1545 en 1563 het grootste crisisberaad uit de historie van de katholieke kerk gehouden, het Concilie van Trento. Onder druk van de reformatie herijkte de kerk hier zijn doctrines. Afvalligen werden vervloekt, kunstenaars moesten zich bij het verbeelden van Bijbelse taferelen houden aan de oorspronkelijke context. Talloze geschilderde naakten werden op cruciale plekken voorzien van vijgenbladeren. Maar bovenal groeide het concilie uit tot een Seelenmassage van de Europese cultuur waar gelovigen en niet-gelovigen mee worstelen tot op de dag van vandaag. In Trento benadrukte de kerk hoe de menselijke ziel laveert tussen goed en kwaad, en hoe de zonde daarbij op de loer ligt. De invoering van de biecht moest die zondigheid manifest maken: niet alleen de misdragingen van alledag, maar ook de verborgen wensen en fantasieën van de mens. De Weense psychiater Sigmund Freud zou er drie eeuwen later een seculiere draai aan geven. Rond die seculiere ziel, de psyche, bouwden Manifesta-curatoren Anselm Franke en Hila Peleg een expositie in het leegstaande postkantoor van Trento. Ze beschouwen de moderne ziel niet als een zich spontaan ontwikkelende innerlijke ruimte, maar als een cultureel residu dat zich door de eeuwen heeft gevormd door invloeden van religie, natiestaat, instituties, markt en media. Nog steeds opereert de psyche in het grensgebied van object en subject, bewust en onbewust, individueel en collectief, normaal en abnormaal. Dringt de vraag zich op hoe die moderne ziel standhoudt in een steeds meer snelheid ontwikkelende wereld. Barbara Visser gaat daarvoor in haar multi media installatie Former Futures terug naar de ontstaansgeschiedenis van het postkantoor van Trento in de jaren twintig, de hoogtijdagen van het futurisme, met zijn bewieroking van alles wat naar snelheid en dynamiek riekte. Maar de toekomst wordt al lang niet meer omarmd, die wordt met alle demografische en ecologische rampspoed die ons wacht als bedreiging gezien. Juist Italië, waar het futurisme ontstond, geldt nu als bakermat van de slow movement die de samenleving juist een tandje lager wil laten draaien. Die ontwikkeling geeft Barbara Visser vorm met drie zwevende projecties van gekleurde ramen die qua verstilling en intensiteit doen denken aan het werk van Mark Rothko. Ze gaan in debat met de futuristische glas-in-lood ramen uit 1929 van Fortunato Depero, elders in het gebouw. Waar de expositie in het voormalige postkantoor dreigt te bezwijken onder de ambities en het grote aantal kunstenaars (49), is de presentatie in een voormalige tabaksfabriek in Rovereto, de meest zuidelijke locatie van Manifesta 7, beter in balans. De gestripte fabriek is de ideale setting voor Guido van der Werves Nummer acht. Everything is going to be alright waarin een in zijn eentje voor een ijsbreker uitloopt. Over ecologische rampspoed gesproken. Van der Werve componeerde en speelde zelf de pianomuziek bij deze 16 mm film die een weldaad is tussen een handjevol ongrijpbare neo-conceptualistische uitstallingen. In die categorie vallen zeker niet de Schumann Machine van Ragnar Kjartansson, een muzikale hommage aan de vroeg 20e eeuwse avant garde, en Copy-Right No Copy-Right, waarin het collectief Alterazioni Video de subversieve kanten van ons informatietijdperk belicht. Hun onderzoek naar copyright en intellectueel eigendom is gebaseerd op de actualiteit waarin het internet beeld, geluid en tekst vogelvrij heeft verklaard. Maar ook hier biedt kennis van het verleden meer aanknopingspunten dan gedachteloos staren naar de toekomst. Het downloaden en samplen van andermans beeld, muziek en tekst zijn immers helemaal geen typische verworvenheden van deze tijd. Al tijdens de middeleeuwen schreven monniken andermans teksten over, en zetten ze naar hun hand. Even anoniem als internet. En schilders en beeldhouwers hebben eeuwenlang verhalen uit de bijbel gedownload en gaven er een eigen interpretatie aan. Dat het Concilie van Trento met de vijgenbladen aan kwam zetten, heeft weinig mogen baten. Niet alleen qua omvang en intenties is Manifesta 7 de meest ambitieuze editie tot nu toe, ook het van historisch besef doordrenkte engagement is indrukwekkend. Het is gevaarlijk terrein, maar nergens wordt deze biënnale dweperig of drammerig. Zonder de schoolfrik uit te hangen halen de curatoren de kaasschaaf langs de Europese geschiedenis, op zoek naar de kern. Dat kan, omdat mét het modernisme ook de kunstenaars die op heilzame toekomstideologieën gebaseerd werk proberen uit te venten, van het toneel zijn verdwenen. Met thema’s als Scenario’s, The Rest of Now, The Soul en Principle Hope exploreert Manifesta 7 verleden en heden. Dat in het resultaat van die zoektocht weinig ruimte overschiet voor esthetiek, moeten we maar als een statement beschouwen. Kennelijk biedt de wereld waarin we leven daar weinig reden toe. Guido van der Werve, Nummer acht. Everything is going to be alright. Still uit film Harold de Bree, M1 SS Bailey Bridge. Barbara Visser, Former Futures. Ragnar Kjartansson, Schumann Machine. Anna Scalfi, Celeta (sotto la piazza scorre una roggia). Foto’s Zuiderlucht Manfesta 7, van 19 juli tot en met 2 november, in Trentino/Zuid-Tirol. Busdiensten verzorgen het vervoer tussen de locaties Franzensfeste, Bolzano, Trento en Rovereto. www.manifesta7.org