De natte droom van ’s wereld naïefste islamist
Net als zijn eerdere boeken zorgt de jongste roman Onderworpen van Michel Houellebecq voor de nodige beroering. Zuiderlucht vroeg schrijver Said el Haji naar zijn bevindingen. “Als lezer blijf je achter met het gevoel dat de auteur er zelf geen fiducie meer in had.”
We hoeven Onderworpen, de nieuwe roman van Michel Houellebecq, niet gelezen te hebben om een ongelijke machtsverhouding te vermoeden. De vraag is dan: wie of wat wordt waaraan onderworpen?
Het is verleidelijk om meteen te denken dat Frankrijk wordt onderworpen aan de patriarchale wetten van de islam, de sharia. Maar daar is in het boek geen sprake van, integendeel. Met de komst van de islam zal de Europese man zijn dominantie ouderwets kunnen laten gelden. En Europa zal door een uitbreiding met Noord-Afrika, het Midden-Oosten en Turkije, kortom de vervolmaking van het grote islamitische rijk van weleer, groter en sterker worden dan het ooit is geweest.
Hebben we nou te maken met een prikkelende profetie of met een gebrekkige fantasie?
In januari van dit jaar verscheen Soumission, de jongste roman van Michel Houellebecq. Net als zijn vorige boeken zorgde de roman voor de nodige beroering, ook omdat de aanslag op Charlie Hebdo midden in de publiciteitscampagne viel. De Nederlandse vertaling, met als titel Onderworpen, verscheen vorige maand.
In het boek beschrijft Houellebecq een Franse islamitische partij, de overigens niet-bestaande Moslimbroederschap, die geleid wordt door de even gematigde als ambitieuze Mohammed Ben Abbes. Met zijn talent om volkeren te verenigen steekt deze Ben Abbes werkelijk alle grote leiders uit de wereldgeschiedenis naar de kroon.
Via democratische weg komt hij anno 2022 aan de macht. Na een nek-aan-nek met de leider van het Front National, Marine Le Pen, wordt hij (met steun van de socialisten en de inzet van het leger, dat moet voorkomen dat er aanslagen worden gepleegd op de stembureaus) tot de nieuwe president verkozen. De Fransen zijn er, naar het zich laat aanzien, niet rouwig om. Waar het verhaal in de aanloop naar de verkiezingen nog bezwangerd is van een spannende belofte, er kan immers ieder moment een burgeroorlog uitbreken, blijkt deze na de verkiezingen helemaal opgelost te zijn.
Frankrijk is in moreel opzicht te verzwakt om nog in zichzelf te geloven, is de ondubbelzinnige boodschap. De onttakeling van het patriarchaat heeft van West-Europa een zielloos lichaam gemaakt, van de man een lulletje rozenwater. Nogal wiedes, eigenlijk, dat het land van vrijheid, gelijkheid en broederschap zich, als voorloper van het oude continent Europa, als eerste gewillig overgeeft aan het mannelijke elan van de islam.
Iedereen die zich niet bekeert is eenzaam, materialistisch en pessimistisch in Onderworpen. Zo ook de 45-jarige hoofdpersoon François die, afgezien van een vreugdeloze diepvriesmaaltijd of een plichtmatig bezoekje aan deze of gene prostituee, voor weinig meer te porren is. Wanneer ook nog eens zijn vreugdeloze relatie met de zoveelste studente stukloopt, een joodse die uit veiligheidsoverwegingen de benen neemt naar Israël, beseft hij wederom hoe eenzaam hij is. Wat rest is de zelfverkozen dood, die hij gelaten overweegt, of een overgave aan de godsdienst, waar hij zogenaamd de ballen van snapt.
Helemaal verstoken van hartstocht is François niet. Het werk van schrijver Joris-Karl Huysmans, aan wie hij als literatuurwetenschapper ooit een lijvig en naar eigen zeggen briljant proefschrift heeft gewijd, houdt hem van begin tot eind bezig. Waar de zegen van het proefschrift erin ligt dat hij zijn docentschap aan de Sorbonne eraan te danken heeft, is het een zweepslag in het besef dat hij zijn intellectuele hoogtijdagen reeds achter zich heeft. Het is vooral deze studie naar het mysterie en genie van de 19e-eeuwse schrijver die Onderworpen een hart geeft.
De gelaten hoofdpersoon, het land waarin hij woont en het werk en leven van Huysmans, alle hebben gemeen dat ze door een spirituele crisis heengaan. Houellebecq analyseert er lustig op. Hilarisch en ronduit karikaturaal is de illustratie van het Europese verval aan de hand van de verdwenen diversiteit aan seksuele standjes in bordelen. “Ik was echt geschokt geweest toen ik constateerde dat sommige van de seksuele specialiteiten die Mademoiselle Hortense te bieden had me absoluut niets zeiden; ik zag absoluut niet wat de ‘reis door het gele land’ en het ‘Russische keizerszeepje’ konden zijn. De herinnering aan bepaalde seksuele praktijken was zodoende in een eeuw tijd uit het geheugen van de mens verdwenen – ongeveer zoals bepaalde ambachtelijke vaardigheden van bijvoorbeeld klompenmakers of beiaardiers verloren gingen. Ja hoe zou je níet kunnen instemmen met het idee van het verval van Europa?”
Het fascinerende en tegelijkertijd onnozele aan Onderworpen is dat de nachtmerrie van een oerpessimist als Houellebecq tevens de natte droom van een wel erg naïeve islamist blijkt te zijn. De lezer moet immers bereid zijn te geloven dat de vrouw er meteen gekuist bij wil lopen, dus zonder dat er een religieuze politie of iets dergelijks aan te pas hoeft te komen om uitingen van vrijzinnigheid te sanctioneren. Maar zo soepel gaat het niet eens in het traditioneel islamitische Saudi-Arabië of Iran, waarom zou het dan wel zo gaan in Frankrijk? En wanneer in de straten van Parijs een burgeroorlog lijkt uit te breken tussen de verschillende bevolkingsgroepen, meent François dat hij in de Chinese wijk waar hij woont veilig is – en drinkt nog maar een fles Calvados. De zogenaamde dubbelzinnigheden, die eigenlijk omkeringen zijn, krijgen daardoor onbedoeld iets drammerigs. Zoveel gedeelde gelatenheid ten opzichte van zo’n gigantische maatschappelijke omwenteling is niet dubbelzinnig meer. We kunnen het namelijk onmogelijk anders opvatten dan als een aanval op alles en iedereen die gelaten wegkijkt van de islamisering.
Er valt ook wel wat af te dingen op de literaire verbeelding van de auteur. Onderworpen leest als een zelfvervullende profetie van 240 pagina’s. Het hele universum spant zich in om van Frankrijk de eerste islamitische staat van Europa te maken. En mede door de dialogen, die in een haast interviewachtige stijl zijn opgepend, is de leeservaring iets te vaak een intellectuele. Aan het slot wordt nog wel even geconstateerd dat de Franse nationalisten ideologisch gezien weinig verschillen van de islamisten, waardoor de dreiging van een burgeroorlog definitief kortgesloten wordt, maar als lezer blijf je achter met het gevoel dat de auteur er zelf geen fiducie meer in had, en zich er toen maar met de Franse slag van af maakte.
Said El Haji (1976) is schrijver, publicist, columnist en blogger. Hij studeerde Nederlandse taal- en letterkunde in Leiden en debuteerde in 2000 met De dagen van Sjaitan, een roman die ook in het Frans werd vertaald. Daarna volgden de romans Goddelijke duivel (2006) en De aankondiging (2011). In 2013 verscheen zijn veelbesproken essay- en verhalenbundel Sta op en leef, vader. Een nieuwe roman verschijnt eind 2016.
