In Krefeld ontwierp Ludwig Mies van der Rohe zijn enige fabriekscomplex. Het wordt nu gerenoveerd onder toezicht van de Technische Universiteit van Aken. Hoe, dat wordt getoond op een grote Mies-tentoonstelling in Heerlen. “Wij verlangzamen het proces.”
Wolf-Reinhard Leendertz schuift zijn visitekaartje over tafel, een opgevoerde postzegel, meer is het niet. ‘Mies van der Rohe Business Park’, staat op de voorkant. ‘Bauhaus trifft Business’, achterop. Natuurlijk, de naam van de fameuze ontwerper spreekt tot de verbeelding, zeker in het Duitse Krefeld waar hij bijvoorbeeld twee huizen bouwde die nu dienst doen als museum: Haus Esters en Haus Lange.
In 2011 verwierf ondernemer Leendertz, eigenaar van een fabriek die onder andere guirlandes maakt, de laatste gebouwen van de voormalige Verseid AG, zeg maar het erfgoed van de Krefelder zijdewevers, een industrieel complex op circa drie hectare. Het werd tussen 1926 en 1938 gebouwd naar een ontwerp van de Akense bouwmeester Ludwig Mies van der Rohe (1886-1969). Leendertz investeerde tot heden meer dan tien miljoen euro in de renovatie van het terrein. Hij zocht zelf contact met de RWTH, de technische universiteit in Aken. Om de Verseidag, zoals het complex in de volksmond heet, zoveel mogelijk naar de oorspronkelijke staat terug te brengen.
Stoel van Mies van der Rohe in Verseidag Krefeld.
Over de modernistische architect Ludwig Mies van der Rohe (1886-1969) zijn boekenkasten vol geschreven, toch is zijn Verseidag in Krefeld, een stad van 220.000 inwoners in het Ruhrgebied, nooit uitputtend beschreven. Misschien omdat dit het enige industriële complex is dat hij ontwierp, misschien omdat niet precies bekend is hoe hij vanuit Berlijn de supervisie organiseerde en wie verantwoordelijk was voor de beslissingen ter plaatste, misschien omdat het project vanwege de crisis en de opkomst van het nationaal-socialisme nooit helemaal werd afgebouwd. In elk geval was de Verseidag het laatste project in Duitsland voordat Mies van der Rohe in 1938 naar de Verenigde Staten vertrok.
Hoe dan ook, Leendertz kreeg steun van twee ingenieurs uit Aken die de Verseidag nu uitgebreid lezen en bestuderen. Ze adviseren Leendertz en diens uitvoerders gevraagd en ongevraagd. Enkele ontdekkingen en bevindingen van beide docenten zijn opgenomen in de grote tentoonstelling bij Schunck in Heerlen Mies & de erfenis van het modernisme. Vanuit Heerlen worden excursies georganiseerd naar Krefeld. Een stad die mede dankzij de textielindustrie in het begin van de vorige eeuw welvaart kende.
Daniel Lohmann en Norbert Hanenberg kunnen niet precies zeggen hoe vaak Mies van der Rohe in Krefeld was om de bouw te begeleiden. Niet heel vaak vermoeden ze, maar die vraag zullen ze uiteindelijk beantwoorden in een boek dat ze over de Verseidag zullen schrijven. De broer van Mies van der Rohe woonde in Aken, dus ze denken dat hij in elk geval regelmatig in de buurt was. En in Chicago sprak hij over zijn “Krefelder Freunde”. Maar voor een aanzienlijk deel liet Mies van der Rohe de supervisie aan Erich Holthoff, een van zijn Bauhausleerlingen.
In de jaren dertig viel het aantal opdrachten voor Mies van der Rohe nogal tegen. Het was crisis en in het conservatieve Krefeld kwam de NSDAP al vroeg aan de macht. De nationaalsocialisten moesten niets hebben van het modernistisch gedoe van Mies van der Rohe en zijn avant-gardistische vrienden, hoewel Mies geen uitgesproken politieke mening verkondigde. Hij werkte in opdracht voor joden, kapitalisten en socialisten. De opdracht voor Verseidag kwam van zijdebaron Hermann Lange, wiens woonhuis ook door Mies van der Rohe was ontworpen. Het contact werd door Mies van der Rohe gelegd toen deze in 1927 in Berlijn het beroemde café Fluweel & Zijde inrichtte op de modebeurs. Maar toen zoon Lange in 1935 aan de gemeente een ontwerp voorlegde voor zijn nieuwe huis, ook van de hand van Mies, kreeg hij alleen toestemming als hij rond het huis een aarden wal zou optrekken. Het zegt iets over de tijd en de status van de architect: ze konden niet weigeren maar graag wel uit het zicht.
Lohmann: “We zien de Verseidag vooral als een overgang tussen zijn Duitse en zijn Amerikaanse tijd. Het is extreem functionalistisch, niet meer de speelse woonarchitectuur waarmee hij
Norbert Hanenberg (links) tussen zijn studenten: “Renoveren is ook beschadigen maar we kunnen wel alles documenteren.” foto Daniel Lohmann
beroemd is geworden. Het is ook zijn enige fabrieksgebouw. Maar je ziet elementen uit deze zakelijke architectuur die hij hier toepaste, ook opduiken bij de universiteitscampus in Chicago die hij bouwde. “
In de jaren twintig liep het gesmeerd met de zijde-industrie in Krefeld. Er werkten duizenden mensen en toeleveringsbedrijven zochten een plek om zich er te vestigen. De Verseid AG heeft een eigen bouwafdeling onder leiding van Esters die Mies van der Rohe vraagt om een masterplan te laten ontwerpen. De eisen vanuit Krefeld waren eerder stereotype dan ambitieus. Het ontwerp waarmee Mies van der Rohe op de proppen kwam was misschien niet heel spectaculair maar in elk geval groots van opzet; het voorzag in hallen, gebouwen van vier etages, een gigantisch bestuursgebouw en een brede weg door het hart van het terrein met gebouwen die zich aan elkaar spiegelden. Volgens Lohmann en Hanenberg werd zeker niet alles in het plan gerealiseerd. Aan het einde van de jaren dertig was er een groot tekort aan staal en kon een groot kantoorgebouw bijvoorbeeld niet gebouwd worden.
Wat beide onderzoekers in Heerlen laten zien is een tussenstand van hun bevindingen. Wat is er wel en niet gebouwd uit het oorspronkelijke plan van Mies van der Rohe en wie heeft daartoe besloten, het zijn vragen die beantwoord moeten worden. Waarom het idee van gespiegeld bouwen is opgegeven, blijft onbekend, ook de correspondentie van Mies van der Rohe, te raadplegen in het archief van het MoMa in New York geeft vooralsnog geen antwoord.
Wij willen het geheel beschrijven en kijken met de ogen van wetenschappers, zegt Lohmann. Daarbij worden ze nauwlettend in de gaten gehouden door een internationaal legioen aan Mies van der Rohe-experts. “Voor elke expert is een nieuwe expert een bedreiging, en dat voelen we maar al te goed”, lacht Hanenberg die zich daar verder niet teveel van aantrekt. Vaak trekken ze met studenten door de hallen die gerenoveerd worden. Ze lezen de muren, ze lezen de vloeren, ze onderzoeken elke steen die bloot komt te liggen. “Wij verlangzamen het proces.” Renoveren betekent beschadigen, zeggen de ingenieurs. “Maar we kunnen wel alles documenteren, aandacht vragen en waar nodig de discussie aan gaan.” Leendertz toont zich dankbaar voor al die toewijding en toetst veel beslissingen aan zijn adviseurs. Zo kwam er een baksteen plint terug in de gevels en werden de kozijnen aan de binnenzijde wit geschilderd, zoals Mies van der Rohe dat ooit bedacht had. Het zal nog een jaar of vijf duren eer het laatste gebouw op het Mies van der Rohe Business Park is gerenoveerd.
Intussen is Krefeld lang niet meer de stad in goeden doen. Niet vreemd dus dat de gemeente een sterk merk als Mies van der Rohe inzet zoals je in Aken om de oren wordt geslagen met Karel de Grote. Maar inmiddels hebben jonge creatieve ondernemers in Düsseldorf begrepen dat je je bedrijf in Krefeld zomaar kunt verbinden met een van de grootste namen uit de Duitse architectuurhistorie. Het is maar twintig minuten rijden en de huur is nog lager ook.
Mies en de erfenis van het modernisme. Van 10 april t/mo 7 augustus in Schunck Heerlen. schunck.nl
