Is het een moskee of een kerk? Wie de nieuwe moskee van Helden van afstand bekijkt, twijfelt. Architect Frans Engels ziet het als een compliment, er moest immers een moskee komen die paste in de (Nederlandse) omgeving. De baksteen komt uit Helden, de tegeltjes uit Baarlo. En onder de tapijten zit vloerverwarming.

Een moskee uit Maasklei

Maakt goede architectuur ons tot betere mensen? De vroege modernisten, in de eerste helft van de vorige eeuw, dachten van wel. Ze ontwierpen idealistische gebouwen vanuit de overtuiging dat ruimte, licht en comfort ons gezonder en gelukkiger zou maken.

Nogal wat hedendaagse critici hebben daar hun twijfels bij. Architectuur is er niet om problemen op te lossen, vinden ze. Intussen is van de idealen van de eerste generatie modernisten nog weinig over. Nogal wat zijn aan zichzelf verslingerd geraakte ontwerpers die weinig interesse tonen in de gebruikers van hun gebouwen.
Toch bestaan ze nog, de idealisten die menen dat een gebouw de wereld vooruit helpt. Zoals de grondleggers van de nieuwe moskee in het Midden-Limburgse Helden die een ouderwets diepe buiging maakt voor haar gebruikers. Los daarvan wil het gebouw de 500 mensen tellende islamitische gemeenschap in Helden en de autochtone bevolking dichter bij elkaar brengen.
Dat schijnt te lukken. Meer dan 2000 inwoners bezochten begin april de Open Dag, waar een geïmponeerde staatssecretaris Aboutaleb sprak over een nog nooit vertoond staaltje van succesvolle integratie. Er waren die dag ook veel (inter)nationale journalisten naar Helden gekomen om die boodschap op te tekenen. Dat was geen toeval. Ze waren er half november 2004 ook al, toen na de moord op Theo van Gogh de toenmalige moskee, een opgedirkt noodlokaal van de plaatselijke landbouwschool, was afgebrand. Volgens de geruchten zouden Lonsdale-jongeren het gebouw hebben aangestoken. Bewijzen zijn nooit geleverd.
Drie jaar na dato durft moskeesecretaris Mohammed Abbou best te zeggen dat de brand achteraf gezien een zegen is geweest. “De islamitische gemeenschap in Helden is hechter dan ooit”, zegt hij, “en de band met de plaatselijke bevolking was nooit zo goed.”
Ontwerper van de nieuwe moskee is de plaatselijke architect Frans Engels. Begin 2005 kreeg hij de opdracht, toevallig had hij enkele weken eerder een vakantie door Marokko geboekt. Het werd meer een studiereis van een vakantietrip. “Elke moskee waar ik binnen kon, heb ik bekeken.” Terwijl hij na terugkeer aan het ontwerpen sloeg, trokken de Heldense moskeebestuurders maandenlang langs Nederlandse, Belgische en Duitse moskees om te collecteren voor hun nieuwe onderkomen.
Engels’ eis dat tijdens de bouwvergaderingen uitsluitend Nederlands (“of plat Heldens”) moest worden gesproken, was niet eens nodig, zegt Moustafa Amhaouch, voorzitter van de bouwcommissie. “Dat is een doodnormale werkafspraak.”
In de glinsterende voorjaarszon lijkt de 18 meter hoge minaret verdacht veel op een Hollandse kerktoren, maar dat is volgens Engels een misverstand. “Ronde minaretten horen bij de Aziatische moskee, in Marokko zijn ze vierkant. Daarom is de koepel in deze moskee ook niet rond, maar achthoekig.” De zaagtandvormige borstwering op de toren is eveneens typisch Marokkaans, net als de sleutelgatvormige entree.
Is de vormentaal vooral Marokkaans, het materiaalgebruik is onmiskenbaar Nederlands. Dat komt niet alleen door het ontwerp van Engels, maar ook door de afspraak dat de toeleveranciers voornamelijk uit de regio moesten komen. Zo is de gebedsruimte opgetrokken uit rode baksteen, bij de omringende bouw is een Sahara-gele steen gebruikt. Gebakken uit Maasklei, geleverd door een plaatselijke steenfabriek.
De mix van Marokkaanse en Nederlandse cultuur vergde enige vindingrijkheid. De gemeente eiste dat de gevel van de moskee op de rooilijn lag, terwijl de islam voorschrijft dat de gebedsruimte naar Mekka is gericht. Architect Engels vond de oplossing door de gebedsruimte inpandig te houden, en die in zijn geheel twaalf procent te draaien, richting Mekka.
Humor wil ook wel eens helpen. Het lukte Engels niet om één ingang te creëren voor mannen en vrouwen. Maar de vrouwen kregen een ruime gebedsruimte op het koor. “In deze moskee kijken de vrouwen op de mannen neer”, lacht hij.
In het interieur wisselen Nederlandse en Noord-Afrikaanse invloeden elkaar af. De naar Marokkaanse traditie van koperen knoppen voorziene voordeur is gemaakt door een plaatselijke timmerman. De tegeltjes op de zuilen zijn geleverd door een Baarlose tegelzetter. Onder de tapijten waarop gebeden wordt, zit vloerverwarming en er zijn zowel westerse toiletten als hurktoiletten.
De plaatselijke glaskunstenares Petra Verhees voorzag twee glasstenen ramen van kalligrafische citaten uit de koran. Ze zaagde de teksten uit in groenkleurig glas en smolt ze vervolgens om tot de organische vormen van de Arabische lettertekens.
Verhees zei ja tegen de opdracht vanwege de trieste voorgeschiedenis: de brand en de dreigende tweedeling onder de bevolking. Nu loopt ze te glunderen: “Het is een prachtig gebouw, de mensen zijn dichter tot elkaar gekomen en de kinderen gaan weer trots naar de moskee.”
Terwijl de ‘nieuwe politici’ blijven stoken tussen de bevolkingsgroepen wijzen anderen erop dat ver weg van het oververhitte mediadebat een Europese islam aan het ontstaan is met christelijk-humanistische waarden. Zoals de decentrale islam zich door de eeuwen heen altijd heeft aangepast aan plaatselijke tradities. Helden lijkt er een representant van. “Veel inwoners”, zegt Mohammed Abbou, “vragen zich af waarom zo’n mooi gebouw niet in het centrum ligt.”