Participatie: voor de een is het een toverwoord, voor de ander noemt ‘afvinkkunst’. JACQUELINE OSKAMP zocht de praktijk op en sprak met betrokkenen. ’Dat een theater drempels opwerpt, kan ik me voorstellen. De muziek zelf doet dat niet’

De 81-jarige Dirk den Haan kijkt terug op een leven van twaalf ambachten en dertien ongelukken, vertelt hij in de kantine van Opera Zuid in Maastricht. Zo was hij ooit spreekstalmeester in een circus – enige podiumervaring is hem dus niet vreemd. Een stemcoach toverde zijn stem weer tevoorschijn, want zingen had Dirk al tien jaar niet meer gedaan. 

Dirk is een van de deelnemers aan Buurt Opera Malpertuis. Vlak voor hun optreden komen ze in de kantine snel een hapje eten. Terwijl de regen met bakken naar beneden komt, gaat de voorstelling Blijft u aan de lijn in première. De tien amateur-solisten op het podium (plus tien kinderen) zijn afkomstig uit Maastricht, het zaaltje zit stampvol met vrienden en familie.  

Twee in smoking gestoken jongetjes rennen opgewonden rond met programmaboekjes, terwijl de bezoekers, onder wie een oud-burgemeester, een stoelendans uitvoeren om een goed plekje te bemachtigen. 

De ondertitel van de voorstelling luidt: Wat ik nog had willen zeggen. Midden op het podium staat een batterij ouderwetse telefoons. De kinderen trappen de voorstelling af met een spotgedicht. Ze sommen op wat je allemaal níet kunt met zo’n prehistorisch geval, zoals whatsappen, facebooken, instagrammen of foto’s delen. ‘Je kunt er eigenlijk niets mee,’ verzucht de kleinste van het stel. 

Scène uit Blijft u aan de lijn? van Buurtopera Malpertuis in Maastricht.

Maar de volwassenen pakken om beurten een toestel om een hoogstpersoonlijk verhaal te vertellen of te zingen. Een nostalgische herinnering, in zuiver Mestreechs, aan vroeger, toen de hele buurt gebruik maakte van die ene telefoon. Een charmant cabaretliedje van Benjamin Britten (Tell Me the Truth About Love), gezongen door Julise Kock, een knappe Surinaamse. Of het aangrijpende verhaal van Kitty Jacobs over de ongelukkige liefde van haar moeder, een geheim dat ze pas na haar dood ontdekte en dat een heel nieuw licht op haar moeder wierp. 

Blijft u aan de lijn is een kettingverhaal waarin alle solisten hun eigen ‘moment of fame’ hebben, gedragen door een kleurrijke muzikale collage, gearrangeerd voor vier saxofoons en percussie en gespeeld door conservatoriumstudenten. Dirk den Haan zingt het weemoedige Armeense lied Menak Em, waarin hij de melodie trefzeker versiert met subtiele melismen. Sommige deelnemers hebben een bestaande tekst gekozen, zoals een gedicht van Bert Schierbeek of Neeltje Maria Min. 

Scène uit Blijft u aan de lijn?

Ondanks het verrassende niveau is het resultaat niet waar het om gaat bij Buurtopera Malpertuis, leggen de organisatoren uit. Aan de uitvoering gaat een maandenlang maak- en repetitieproces vooraf. Dat staat centraal. Malpertuis, waar Opera Zuid kantoor houdt, is een achterstandswijk in Maastricht ‘met achter elke voordeur multiple problematiek,’ zegt regisseur Tamara Jongerden. Opera Zuid is er een vreemde eend in de bijt en dat ervaren de bewoners ook zo. Intendant Waut Koeken wil die afstand overbruggen: ‘Het is belangrijk dat wij als kunstinstelling geworteld zijn in de buurt. Opera is niet een elitaire, highbrow kunstvorm die ver van de realiteit staat. Opera kan echt iets betekenen in het leven van mensen. Dat een theater drempels opwerpt, kan ik me voorstellen. Maar de muziek zelf doet dat niet.’

Zieltjes winnen voor de operavoorstellingen is niet aan de orde, daarvoor zijn de kaartjes te duur

Zieltjes winnen voor de voorstellingen van Opera Zuid is niet aan de orde, daarvoor zijn de kaartjes te duur. Tamara Jongerden: ‘Het gaat ons om de waarde in sociaal en ethisch opzicht.’ Vandaar dat het onderwerp van het buurtproject direct moet aansluiten op de realiteit van de bewoners. Opera Zuid werkt daartoe samen met de Maastrichtse welzijnsinstelling Trajekt. Opbouwwerker Manon Pachen is de wijk ingegaan en heeft verhalen van buurtbewoners ‘opgehaald’. 

Trajekt is een van de talrijke organisaties die zich in Nederland bezig houdt met maatschappelijk werk in relatie tot kunst en cultuur. De stichting Participatie met dementie is dit voorjaar twaalf nieuwe koren gestart, waaronder een in Waalwijk: dementerenden en mantelzorgers verenigen de vocale krachten en werken toe naar een optreden. In alle gevallen gaat het om verbinding en empowerment; laagdrempeligheid is een voorwaarde.

In de kunstwereld is niet iedereen blij met deze ontwikkeling. Muziekjournalist Bas van Putten riep in NRC Handelsblad de cultuursector op af te stappen ‘van het geleuter over maatschappelijk belang’. Hij beschouwt dit opgelegde engagement als ‘klassiek sociaaldemocratisch denken’ dat allang schipbreuk heeft geleden, en signaleert het gevaar dat het cultuurinstellingen ‘tot opportunisme dwingt’. Anderen hebben het over afvinkkunst: om subsidie te krijgen, moet je meedoen.

De zienswijze is tegen het zere been van componist Merlijn Twaalfhoven, die van ‘gemeenschapskunst’ zijn levenstaak heeft gemaakt. Dertig jaar geleden, tijdens een tournee door Bosnië met het straatorkest Riciotti, werd hij zich bewust van de kracht van muziek als communicatiemiddel. Hij deed muziekprojecten in conflictgebieden in Syrië en op Cyprus, hij componeerde orkeststukken die de etiquette in de concertzaal doorbreken, of een Symfonie voor iedereen (2008), waarin oud en jong, professional en amateur samen musiceert. 

Scene uit Broer van Phion in Theater Sonnevanck in Enschede. foto Agnes Booijink

Twaalfhoven vindt dat deze inclusieve en interactieve muziek (waarbij je mag dansen, meebewegen, feedback geven) de norm zou moeten zijn en de museale kunst (het klassieke repertoire) of het experiment (podia voor nieuwe muziek) de uitzondering. Twaalfhoven: ‘Podium en publiek vormen samen de belevenis.’ En waarom zouden er geen amateurs op het podium mogen staan? ‘De ongepolijste stem van kinderen en niet-professionals kan, letterlijk en figuurlijk, een verhaal vertellen dat niet minder interessant hoeft te zijn dan het excellente geluid van professionele musici. De essentie is dat je in de ziel van de ander mag kijken, omdat diegene zich openstelt. Niemand is amateur in het zijn van zichzelf.’ 

Phion, het orkest van Gelderland en Overijssel, ziet educatie als speerpunt in het artistieke beleid. Bij Broer, de voorstelling die in juni in reprise gaat, wordt de zaal in beslag genomen door 500 participerende schoolkinderen – ouders kunnen het spektakel vanaf het balkon gadeslaan. 

Broer is in de kern een interactieve voorstelling. Het verhaal gaat over een jongeman die zijn tweelingbroer, die hij jaren niet heeft gezien, op een groot feest wil trakteren. De kinderen moeten helpen dat feest tot een succes te maken. De broer heeft een grote zaal gehuurd, er komt een echt orkest, en nu moeten de kinderen liedjes en dansjes instuderen – dit alles wordt op school voorbereid. Bijzonder is dat de doelgroep deels uit reguliere schoolkinderen bestaat, deels uit kinderen die in azc’s verblijven. Het gegeven dat je een geliefd familielid lang niet hebt gezien, spreekt er meteen tot de verbeelding. 

Het podium wordt bevolkt door het symfonieorkest en de twee acteurs. De kinderen verlenen hun bijdrage al springend en zingend vanuit de zaal. Muzikaal is Broer gebaseerd op muziek van Verdi (La forza del destino en een aria uit La traviata). Primair doel van Phion is om kinderen in contact te brengen met klassieke muziek. Daarmee probeert het orkest de lacunes op te vullen die zijn ontstaan door het wegbezuinigen van de muziekscholen. En dat is niet het enige, zegt Monique Wijnker, hoofd educatie bij Phion: ‘Ook het muziekonderwijs op de pabo’s is een groot probleem. In de hele opleiding wordt maar vier weken aan muziekles besteed, dus de docenten in het basisonderwijs zijn zelf nauwelijks muzikaal onderlegd. Daarom maken wij instructiefilmpjes voor in de klas, waarbij de leraar alleen maar hoeft mee te doen.’

Voor de kinderen in de azc’s, die vaak onder veel zorgen gebukt gaan, is een project als Broer een groot cadeau. Even worden ze opgetild naar een wereld waar het mooi, warm en vrolijk is. Zingend stappen ze in de bus die hen naar het theater brengt en zingend gaan ze weer naar ‘huis’. 

Broer, 19 voorstellingen tussen 6 en 21 juni. phion.nl/broer / operazuid.nl/buurt-opera-malpertuis/ participatiekoor.nl