Een kwart eeuw geleden viel de Berlijnse Muur. Maxim Leo, destijds 19, was erbij. Met Haltet euer Herz bereit beschreef hij de geschiedenis van zijn familie in de DDR. Wido Smeets zocht hem op in de straat waar hij werd geboren. Drang naar vrijheid? De mensen wilden jeans uit het Westen.”
Als hij iemand uit het westen zou trouwen, zou hij eindelijk het land uitkunnen. Hij hoorde het van een vrouw die door een Oostenrijker te trouwen twee nationaliteiten had en daardoor de DDR probleemlos uit en in kon. Ze gaf hem de naam van een advocaat die het kon regelen.
Zo belandt de 17-jarige Maxim Leo begin maart 1989 in het kantoor van de Oost-Berlijnse advocaat Lothar de Maizière. Die hoort hem aan en vraagt: “Gaat het om liefde, of om een paspoort?” Een buitenlands huwelijk regelen duurt zeker twee jaar, zegt de advocaat, en vraagt zich af of het probleem niet vóór die tijd al zal zijn opgelost. Voor een dubbel staatsburgerschap zijn immers twéé staten nodig. Oostenrijk is een stabiel land, maar de DDR… “Bewaart u het huwelijk voor een vrouw van wie u echt houdt”, luidt de raad van De Maizière, die een jaar later de eerste vrij gekozen minister-president van de DDR zal zijn.
De anekdote staat aan het eind van Haltet euer Herz bereit. Eine Ostdeutsche Familiengeschichte van Maxim Leo. Het boek, waarvan in Duitsland inmiddels 70.000 exemplaren zijn verkocht, won in 2011 de Europese Boekenprijs, is vertaald in zes talen en wordt binnenkort verfilmd.
Haltet euer Herz bereit ligt op tafel in restaurant Brot und Rosen in de Berlijnse wijk Prenzlauer Berg, waar we hebben afgesproken. Nog voor hij gaat zitten, vertelt Maxim Leo over de foto op het omslag: het is de winkel waar zijn vader vroeger een atelierwoning had, en waar hij in 1970 is geboren. Hij bestelt een aperol spritz en een schaaltje olijven en wijst door het raam naar buiten. De winkel is er nog steeds, honderd meter verderop, achter een rolluik vol graffiti. Inmiddels woont hij weer in dezelfde straat, vanaf zijn balkon ziet hij de winkel liggen. “Je kunt zeggen dat ik niet bijzonder veel heb bewogen in mijn leven. Dertig meter in 38 jaar”, noteert hij aan het begin van Haltet euer Herz bereit. Tijdens de steenkoude winter van 1969 is hij er verwekt, in de hoog opgestookte woonkamer achter het atelier. Zijn vader had, als in een hotelkamer, een mokkaboon op het bed gelegd toen hij zijn moeder er naar binnen troonde. “Ze zegt altijd dat ik een ongelukje was. En zoals zij het zegt, klinkt het meer naar Tsjernobyl dan naar liefde.”
Bij binnenkomst maakt Maxim Leo – lang, slank, jongensachtig, een baard van drie dagen – een wat verwarde indruk. Hij verontschuldigt zich. Hij heeft vandaag tien pagina’s geschreven van zijn nieuwe boek, een krimi. Twee dagen eerder was een door hem geschreven aflevering van Tatort op tv, en dan is er ook nog de publiciteit rond de vertalingen van Haltet euer Herz bereit en de herdenking van de val van de Muur, deze maand 25 jaar geleden. “Die zal nog mooier, nog stralender zijn dan bij de vorige herdenking”, zegt hij. “Je weet hoe het gaat met zulke vieringen, de mythe wordt alsmaar groter. Met de realiteit van toen heeft het allemaal nog weinig te doen.”
De eerste grote demonstratie in Oost-Belijn, op 8 oktober 1989, staat bij iedereen in het geheugen gegrift als een massale gebeurtenis. Ook bij Leo zelf. “Ik ben het gaan opzoeken in de archieven. Er woonden toen 1,2 miljoen mensen in Oost-Berlijn, weet je hoeveel mensen bij die demonstratie waren? Drieduizend! In ons hoofd zit een massameeting vol demonstranten die ‘Wir sind das Volk’ scanderen. De werkelijkheid was veel banaler. Het was een mengeling van nieuwsgierigheid en opportunisme, de mensen wilden jeans uit het Westen. Later is dat de drang naar vrijheid genoemd. Wie van de mensen is echt geïnteresseerd in vrijheid? Misschien dertig procent.”
Anderhalf uur later, bij het afscheid, komt hij erop terug. “Ritualisering en mythologisering maken deel uit van de geschiedenis. Wat we nu weten van de Grieken, de Romeinen, de Franse Revolutie, de Amerikaanse vrijheidsstrijd: we noemen het geschiedenis maar het is mythologie. Toch draait, uiteindelijk, alles om het begrip vrijheid. Maar het is met vrijheid net als met democratie. Voor een derde van de mensen is het belangrijk, de rest vindt het maar vermoeiend. Vrijheid is een elitair concept.”
Het eerste waar Maxim Leo aan denkt wanneer hij op 9 november 1989 via Checkpoint Charlie de grens naar West-Berlijn oversteekt, is dat hij zijn sigaretten thuis heeft laten liggen. Het ergert hem. Als hij opgewonden is, steekt hij er altijd eentje op. Een sigaret bietsen bij een West-Berlijner, durft hij niet. Een kwestie van eergevoel. Ze moeten niet denken dat elke ‘Ostler’ een armoedzaaier is.
Eerder die avond had hij op de West-Duitse tv gezien hoe DDR-burgers door de geopende Muur zomaar West-Berlijn binnenliepen. Ze juichen, huilen, vallen in elkaars armen. Hij beseft dat hier geschiedenis wordt geschreven en gaat ernaartoe. “Maar zoals altijd in situaties waar je geacht wordt geëmotioneerd te zijn, ben ik het niet.”
Maxim Leo kijkt ernaar alsof hij er niet bij hoort. Misschien komt het door zijn afkomst. Zijn vader is kunstenaar, hij moet niets hebben van het communisme. Zijn moeder historica en partijlid. Zijn grootvader Gerhard is in de DDR een held omdat hij tijdens het naziregime in het communistisch verzet zat. Zijn andere grootvader, Werner, vocht als overtuigd nationaalsocialist aan het front. Toen Werner eind jaren dertig bij zijn schoonvader de nazivlag op het balkon wilde planten, gooide die hem eruit. Toen diezelfde Werner er na de oorlog de rode vlag met hamer en sikkel wilde laten wapperen, overkwam hem hetzelfde.
Onze familie was de DDR in het klein, schrijft Maxim Leo in Haltet euer Herz bereit. “Hier botste de ideologie op het leven. Het was een strijd die jarenlang aanhield, en waardoor mijn vader door het huis liep te schreeuwen, mijn moeder in de keuken zat te huilen en Gerhard een vreemde voor me werd.”
Pas in 2007, aan het sterfbed van grootvader Gerhard, krijgt hij het gevoel dat de DDR echt ten einde is. Tegelijkertijd komt de wens bij hem op nog één keer naar de DDR terug te kunnen keren, “om te begrijpen wat daar indertijd daadwerkelijk is gebeurd. Met mijn grootvader, met mijn ouders, met mij. Wat had ons uit elkaar gedreven? Wat was zo belangrijk geweest dat het ons tot vandaag tot vreemden maakt?”
Op dat moment besluit Leo een boek te schrijven. “Het was alsof een doek naar beneden kwam, een soort ingeving. Natuurlijk kende ik de familiegeschiedenis al, het was alsof er altijd een blokkade was geweest om die op te schrijven. Doordat mijn grootvader na zijn beroerte niet meer kon praten, werd die blokkade opgeheven.”
De schemering valt, in Brot und Rosen wordt het licht ontstoken. Leo bestelt een vaas Weizenbier en een tweede schaaltje olijven. We komen te spreken over de titel van het boek, letterlijk: open je hart. “Het is een oud lied van de FDJ (de communistische jeugdbeweging, WS), en tegelijkertijd een lied dat ook door de nazi’s werd gezongen. En dáárvoor was het een kerstlied. Het deel in de tekst dat gaat over vrijheid en transcendentie is altijd gebleven: hou je hart open, om God, Hitler of het communisme te ontvangen. De geschiedenis van het lied kende ik niet, maar ze beviel me, vanwege die kitscherige tekst. Ik hou van kitsch, en de emotie die erachter zit. Ik vond het een mooie titel, het had ook de titel van de biografie van moeder Theresia kunnen zijn.” Niet voor het eerst schalt zijn lach door het restaurant.
Zo kitscherig als de tekst van het lied is, zo nep was ook de DDR. Een façade was het, placht zijn vader te zeggen, en een slechte ook. “Eén zucht en het hele zaakje dondert in elkaar.” En zo ging het, in 1989. Na de tegenstrijdige verhalen van zijn vader en zijn moeder was de staat hem sinds zijn zestiende totaal onverschillig geworden. “Daarvoor was alles oké, voor kinderen is een dictatuur, met haar ordening en haar regelmaat, een goede zaak. Bij de jongeren krijg je de ommekeer, voor volwassenen is het kapitalisme perfect.” Hij lacht. Dan, serieus: “Het is vooral de domheid die zo vermoeiend was. Dat ze denken dat we geloven in hun vervalste verkiezingen en hun voortdurende leugens.”
Na de Wende vielen ze één voor één van hun voetstuk, de communistische kopstukken. Ook Lothar de Maizière, de advocaat met de vooruitziende blik die nog even minister-president was. “Een goed mens, maar gestruikeld over zo’n raar Stasi-verhaal. Hij is nu een treurige man. Eigenlijk is Angela Merkel de enige ‘Genosse’ die zich heeft weten te handhaven. Ze houdt zich geweldig, ik mag haar. We hebben twee jaar lang in hetzelfde laboratorium gewerkt, ik volgde toen een opleiding tot laborant. Ze is nog dezelfde als toen: onopvallend, emotieloos, pragmatisch. Als het op moed aankomt, op het verdedigen van principes, kun je het best een vrouwelijke kanselier hebben. Daarom vertrouw ik Angela Merkel eerder dan een mannelijk kanselier. Haar testosteronspiegel is… Het gaat bij haar om de zaak, niet om het ego.”
Maxim Leo, Haltet euer Herz bereit. Eine Ostdeutsche Familiengeschichte. Wilhelm Heyne Verlag, München. In de loop van deze maand verschijnt bij Uitgeverij Cossee de Nederlandse vertaling, met als titel Rode liefde. Een Oost-Duite familiegeschiedenis. www.cossee.nl
Foto boven: Heyne Verlag.
