Vijf jaar philharmonie zuidnederland wordt gevierd met Skrjabins droomsymfonie Prometheus. Lichtkunstenaars Blauwe Uur dragen bij aan het mystieke spektakel. Door Mark van de Voort
Een stralend visioen in licht, kleur en klank. De Russische componist Aleksandr Skrjabin (1872-1915) wilde niets meer en niets minder dan een totaalspektakel creëren met zijn Vijfde symfonie: Prometheus (1908-10). Van een kleurenschietend lichtorgel tot toegewijde musici in hagelwitte kostuums. Een gedicht in vuur dat nu door philharmonie zuidnederland wordt uitgevoerd tijdens een feestelijke reeks jubileumvoorstellingen in oktober. Als speciale gast is de befaamde Franse pianist Jean-Efflam Bavouzet uitgenodigd.
Prometheus was de laatste grote orkestcompositie van de excentrieke Skrjabin. Qua esprit is Skrjabins symfonie verwant aan Stravinsky’s magische balletmuziek voor De Vuurvogel, Debussy’s lumineuze impressionisme en de vroegste twaalftoonexperimenten uit die baanbrekende tijd. In Prometheus voor groot orkest, koor, orgel en piano bundelde de Rus al zijn esoterische en filosofische ideeën. Net als veel andere intellectuelen begin twintigste eeuw was Skrjabin in de ban van occulte religies als de theosofie. God was erop uit om ons naar een hogere dimensie en ultieme perfectie te tillen. Als kunstenaar kon je dan mooi een duit in het zakje doen. De mensheid vervoeren naar opperste extase. Dat was het hoogste doel van een kunstenaar, meende Skrjabin doodserieus. “Ik ben God! Ik ben niets, ik ben spel, ik ben vrijheid, ik ben leven. Ik ben de grens, ik ben het toppunt”, luidde één van zijn gevleugelde uitspraken. Prometheus zou het lanceerstation worden voor een nog groter, zevendaags spektakel dat Skrjabin in gedachten had, het Mysterium. Van dit Gesamtkunstwerk is door Skrjabins voortijdige dood niet veel terecht gekomen. Alleen een schetsmatige prelude (L’Action Préalable) is bewaard gebleven.
Een paar jaar eerder schreef Skrjabin zijn bekendste orkestwerk Le Poème de l’extase, maar met het veel minder live gespeelde, mystieke Prometheus zou hij de extatische roes veel verder opstoken. Naast een enorm orkestapparaat stelde de componist onder meer voor om de orkestmusici in witte gewaden te hullen en met gesloten lippen te laten zingen. Daarnaast schreef hij een lichtorgel (clavier à lumières) voor, waarmee live klanken met kleuren zouden worden verbonden. Muziek als een waanzinnige synesthetische ervaring waarin alle zintuigen bespeeld moesten worden. Veel van Skrjabins doldwaze ideeën zijn niet eenvoudig realiseerbaar, maar in het verleden is Prometheus wel eens uitgevoerd met een zelfgebouwd lichtorgel.
De philharmonie zuidnederland heeft het Nederlandse lichtkunstcollectief Blauwe Uur en Toneelgroep Maastricht gestrikt om Skrjabins Prometheus-visioen op geheel eigen wijze in vuur en vlam te zetten. Voor Blauwe Uur is het een gedroomde klus. Het collectief uit Vijfhuizen is acht jaar actief en bestaat uit grafisch ontwerper en videomaker Jos Agasi, lichtontwerper/videomaker Jurjen Alkema en decorontwerper Andrea Dröes.
De fraaie naam ontlenen ze aan de eerste voorstelling waar het drietal aan werkte. “Die naam is meteen blijven hangen. Het blauwe uur is het moment waar de dag in de nacht overgaat. Of beter gezegd het moment waar de werkelijkheid in de droomwereld beland”, vertelt Jos Agasi. De illusionaire klankschappen van Aleksandr Skrjabin passen dus precies in hun straatje. In het verleden werkte het driespan al voor het Ragazze Quartet en harpist Remy van Kesteren, en concertzalen als Musis Sacrum Arnhem, Tivoli Vredenburg Utrecht en het Concertgebouw Amsterdam. Voor philharmonie zuidnederland realiseerden ze het licht- en videoplan voor de voorstelling Hommage à Klaus Nomi in 2016. “Maar nu werken we met groot koor en orkest. Ontzettend stoer natuurlijk”, benadrukt Agasi. “Skrjabin hield er heerlijk megalomane ideeën op na. Daar kunnen we wel mee aan de slag.”
Blauwe Uur maakt gebruik van videomapping, geavanceerde software en lichtdesign om een locatie, ruimte of concertzaal onder te dompelen in een adembenemend lijnen- en lichtspel. Met videomapping worden beelden nauwgezet op ongewone objecten als uitstekende concertzaalwanden of -balkons geprojecteerd. “We gebruiken de wereld als een canvas. We hebben zelfs al projecten gerealiseerd in een duinpan. We gaan daarbij altijd associatief te werk, nooit te letterlijk. Een hele zaal kunnen we dan in beweging zetten. Het publiek heeft echt het gevoel er middenin te zitten”, verzekert Agasi.
Voor Prometheus krijgt collectief Blauwe Uur de vrije hand. “We hebben vooral gebruik gemaakt van Skrjabins curieuze notities bij de partituur van Prometheus. Van ‘aanzwellend’ en ‘stormachtig dan weer lief’ tot ‘zegevierend’. Intrigerende uitgangspunten waarmee we dichtbij Skrjabins totaalervaring kunnen komen. Goh, wat zou Skrjabin nu dolgraag op onze stoel hebben gezeten”, glimlacht Agasi. Het blijft tot het laatste moment een verrassing wat Toneelgroep Maastricht en Blauwe Uur precies hebben bekokstoofd voor de jubileumvoorstellingen. Naast Skrjabins magnum opus klinkt het toepasselijke Pianoconcert voor de linkerhand van klankkleurentovenaar Maurice Ravel. Het orkest opent de feestelijke lustrumconcerten met de wereldpremière van Itinéraire d’une illusion van de Chinese eigentijdse componist Qigang Chen. Een prestigieus opdrachtwerk dat is geschreven voor de philharmonie en onder meer voor Carnegie Hall New York en Philharmonie de Paris.
Prometheus, Skrjabin. Jubileumvoorstellingen philharmonie zuidnederland o.l.v. Dmitri Liss, op 4 oktober in het Theater aan het Vrijthof Maastricht, op 6 oktober in Muziekgebouw Eindhoven. philharmoniezuidnederland.nl
