Hoe houdbaar is het oeuvre van Ger Lataster, vroeg ZL zich af bij zijn honderdste geboortejaar. We vroegen SARAH VAN BINSBERGEN (33) om zijn werk, nu te zien in Maastricht, onder de loep te nemen. ‘Een aangrijpender beeld van ontmenselijking zag ik zelden.’
In een aantal vlugge penseelstreken wordt aan het begin van de tentoonstelling Ger Lataster: fragmenten uit zijn leven en oeuvre een beeld geschetst van de kunstenaar en zijn werk. Radicaal. Communist. Bourgondiër. Scheppingsdrang. Beweging. Dramatiek. Monumentaal.
Het zijn niet bepaald ingetogen woorden die Latasters zonen, curatoren en een oud-leerling hier gebruiken om hem te beschrijven. De toon is gezet: maak kennis met een kunstenaar die het leven in grote halen leefde en schilderde.
Voor een kunstenaar met Latasters staat van dienst is de dubbeltentoonstelling ter ere van zijn honderdste geboortedag bescheiden van formaat. Toch slaagden de curatoren erin om zijn carrière te omspannen en de verschillende facetten daarin weer te geven. Lataster, mijnwerkerszoon, geboren in 1920 in Schaesberg, was een van de schilders die vanaf de jaren vijftig mede het aanzien van de Nederlandse schilderkunst bepaalde.
Om te beginnen met die fragmenten uit zijn leven: in Maastricht studeerde de jonge Lataster aan de Kunstnijverheidsschool, waar hij in aanraking kwam met het werk van moderne meesters als Matisse en Cézanne. Begin jaren veertig vervolgde hij zijn studies aan de Rijksakademie van Amsterdam. In de jaren daarna exposeerde hij in binnen- en buitenland, mede dankzij toenmalig directeur van het Stedelijk Museum Amsterdam, Willem Sandberg, groot bewonderaar van zijn werk.
In Amsterdam leerde Lataster fotograaf en tekenaar Hermine van Hall kennen. Ze trouwden en zouden de rest van hun leven bij elkaar blijven. In de intieme documentaire Niet zonder jou (2011), ook in de tentoonstelling te zien, zie je hoe het paar – twee kribbige oude mensjes – ook in de laatste fase van het leven nog vurige gesprekken voerde over kunst en leven, ook al werden ze bemoeilijkt door de doofheid van de een en de dementie van de ander. Van Hall overleed in 2009, Lataster in 2012. Hij bleef schilderen tot aan zijn dood.
De mens speelt met krachten die hij zelf nauwelijks kan bevatten.
In het Bonnefanten maken we kennis met Lataster als een door en door maatschappelijk betrokken kunstenaar. De ontmoeting met Hermine, dochter van de door de nazi’s vermoorde kunstenaar Frits van Hall, versterkte zijn politieke bewustzijn. De rode draad in dit deel van de expositie is Latasters kritische visie op de menselijke drang naar vooruitgang en het geweld en de (zelf)vernietiging die daar mee gepaard gaan. Die spanning wordt voelbaar in zijn herhaalde schildering van Icarus, de mythische jongen die met vleugels van was kon vliegen, maar in zijn hoogmoed te dicht bij de zon kwam en ter aarde stortte. Icarus Atlanticus (1954) is een groot, expressief doek met dikke lagen verf in hard primaire kleuren. De voorstelling is grotendeels abstract, met figuratieve elementen; Icarus wordt verbeeld als een straaljagerpiloot die uit een brandend vliegtuig valt. Een verwijzing naar de herbewapening van natiestaten die Latatster na de Tweede Wereldoorlog met argusogen gadesloeg.
Leg deze vroege Icarus naast een andere uitwerking van het thema, uit 1982, en je ziet hoe Lataster zich als schilder ontwikkelde. De dikke lagen verf hebben plaatsgemaakt voor dunnere lagen en verschillende materialen, naast olieverf werkte hij hier ook met zilverkleurige spuitverf en transparant aangebrachte houtskool. Je ziet ook hoe hetzelfde motief op verschillende momenten en in verschillende uitvoeringen steeds een net andere betekenis krijgt. De kleurstelling van de latere Icarus is radicaal anders. Het tweeluik is duister, in geheimzinnige blauw- en paarstinten, met in het linker doek een zilver glinsterend vlak. Het is alsof de doorgeslagen hoogmoed van onze Icarus zich hier heeft verplaatst naar andere, meer ongrijpbare terreinen. Ik kan me daar van alles bij voorstellen, zeker in de context van de jaren tachtig, toen de digitalisering aan zijn opmars begon. De mens die speelt met krachten die hij zelf nauwelijks kan bevatten. Lijkt dat glinsterende zilveren vlak niet verdomd veel op de schermen die tegenwoordig 24 uur per dag naar ons lonken?
foto Hermine van Hall
Deze lezing is uiteraard mijn eigen invulling, geen idee of de kunstenaar het zo bedoeld heeft. De teksten bij de tentoonstelling zijn minimaal en geven daar ook geen aanwijzingen over. Je krijgt als bezoeker een paar aanknopingspunten in de titels van de werken, verder ben je overgeleverd aan je eigen interpretatie. Dat is ook de kracht van dit werk. De combinatie van Latasters maatschappelijke thematiek in combinatie met zijn abstract-expressionistische ‘methode’ maakt dat je je kunt verbinden met de geëngageerde inhoud van het werk, zonder dat het stichtelijk, drammerig of belerend voelt.
Bijzonder aan Latasters doeken, vergeleken bijvoorbeeld met het werk van Cobra-tijdgenoten, is de manier waarop zijn ritmische composities het hele doek vullen. In die zin toont zijn stijl zich eerder verwant aan Amerikaanse abstract-expressionisten als Willem de Kooning en Jackson Pollock. Alles op het doek vecht om je aandacht. Alles is belangrijk. Het geeft de werken een interne spanning en een gevoel van urgentie. Zoals op Vietnam, waar rood- en groentinten op elkaar botsen en zo de brandbommen in het oerwoud oproepen. De verwoestende kracht spat ervan af.
In het Provinciehuis leren we een heel andere Lataster kennen, een kunstenaar die gefascineerd is door alle facetten van het leven. Hier blijkt dat de man van het grote gebaar ook oog heeft voor de alledaagse, intieme dimensie daarvan. Dit werk is vaker figuratief en lijkt een lofzang op het leven: zwangerschap, vriendschap, erotiek, de tederheid van twee slapende geliefden. Ontroerend, om ook deze kant van zijn oeuvre te zien.
Toch zijn het vooral de abstracte, geëngageerde werken die indruk maken en die Lataster als kunstenaar hedendaagse relevantie geven. Met als hoogtepunt het doek Het haar van de vrouwen, de brillen van de dichters, de schoenen van de arbeiders en de as van iedereen. Een kunstwerk dat ik overigens direct aan mijn mentale lijstje met mooiste schilderijtitels allertijden toevoeg. Het is een grimmig doek in grijstinten over de gruwelen van de Holocaust, grotendeels abstract, met hier en daar een herkenbaar element. Tussen de grijze wolken wordt een berg met afgedankte brillen zichtbaar. Een aangrijpender beeld van ontmenselijking zag ik zelden.
SARAH VAN BINSBERGEN
Ger Lataster: fragmenten uit zijn leven en oeuvre. Van 5/9 t/m 3/1 in het Bonnefanten en het Provinciehuis in Maastricht. [Update 24 okt: de expositie in het Provinciehuis is vanwege de coronamaatregelen tijdelijk niet toegankelijk].
bonnefantenmuseum.nl
