Schuilplaats van illusies

heen en weer gereis van fotografen. Zelf laat ze de camera in vreemde oorden angstvallig in het foedraal. “Met je Westerse blik snap je toch niet wat je ziet”, zegt Andrea Stultiens. Toen ze in 2001 naar Oeganda vertrok, ging ze als toerist. Om een vriendin op te zoeken, niet om te fotograferen. “Ik wil me daar niet verschuilen achter de camera, eerst moet ik weten wat ik wil zeggen. Niets is vanzelfsprekend – volgens mij is dat de definitie van een cultuurschok. Soms is de schok trouwens groter bij terugkeer. Dan snap je het híer niet meer. Dat is wel goed, als dat gebeurt; je moet eerst iets van je eigen cultuur begrijpen voordat je elders gaat fotograferen.”

Laat uitgerekend deze Andrea Stultiens, die vanwege de alles verpulverende Westerse blik zo huiverig is om te fotograferen in Afrika, de Bouw in Beeld-prijs 2009 winnen met uitgerekend een in Oeganda gemaakte fotoserie. In het Oost-Afrikaanse land fotografeerde ze fotostudio’s én in die studio’s gemaakte portretten bij de opdrachtgevers thuis. Door die beelden aan elkaar te ‘lassen’, soms tot bijna 360 graden, laat ze zoveel mogelijk van de ruimte zien waar ze fotografeerde.
Het verbreden van het gebruikelijke kader van de foto deed Andrea Stultiens (Sint Odiliënberg, 1974) al eerder. In het boek Low Lands High Hills uit 2007 bijvoorbeeld, waarin ze fotograaf Frits Gerritsen nareisde naar Canada. Die fotografeerde daar in de jaren zestig een groep Nederlanders die aan de voet van de Rocky Mountains een polder inrichtten voor hun boerenbedrijf. Behalve de panoramablik liet Stultiens in dat boek nog een ander kenmerkend stijlmiddel zien: het gebruiken van foto’s uit oude familiealbums. Vaak waren dat foto’s die gemaakt waren om naar Nederland te sturen, om te laten zien in welke droomwereld de emigranten in Canada terecht waren gekomen.
Stultiens fotografeerde de plekken die Gerritsen vastlegde en plaatste de oude en nieuwe beelden naast elkaar. “Kijk”, zegt ze, “wat een manipulator een fotograaf is: wat hij laat zien, en (vooral) wat hij niet laat zien. Als weergave van de werkelijkheid faalt de foto, je moet het medium gebruiken om verhalen te vertellen.” In die drang verdwijnt ze als fotografe soms helemaal naar de achtergrond. Dan volstaat het bundelen en uitgeven van andermans familiefoto’s. Zoals in Komm, mein Mädchen, in die Berge, een intrigerende reeks vakantiekiekjes van het Tilburgse echtpaar Greet en Piet Pons die haar bij toeval in haar handen viel.

Een verzameling foto’s, zeker in een familiealbum, kan troost en bescherming bieden in een weinig florissante werkelijkheid. Dat geldt zowel voor pionierende boeren in Canada als voor veel Oegandezen. Blader een tijdje in een willekeurig familiealbum en er ontvouwt zich een gedroomde werkelijkheid. Een illusie.
Toen Stultiens zich tijdens haar tweede Oeganda-reis in 2005 in een fotostudio in Kampala liet fotograferen, vielen haar de tegen de muur geplakte decors op die bij portretfoto’s als achtergrond worden gebruikt. Ze brachten haar op het idee van de fotoreeks Pose (Ugandan Images) waarmee ze nu de Bouw in Beeld-prijs 2009 gewonnen. De jury, met onder meer Rineke Dijkstra en Dana Lixenberg, vond dat Stultiens het meest overtuigend inhoud gaf aan het thema van de prijsvraag, Gimme Shelter. Ze laat zien dat een ‘hard’ medium als fotografie wel degelijk een schuilplaats biedt, als is het maar een schuilplaats voor illusies. In Pose maakte ze dat duidelijk door ruimtes en foto’s in een ruimte te fotograferen, waarmee een soort Droste-effect wordt opgeroepen: de foto in een foto.
Wat ze met het aan de prijs verbonden bedrag van10.000 euro gaat doen, weet ze nog niet. Investeren in een nieuw project, of eindelijk een digitale camera kopen. De fotografe, die als tal van collega’s nog steeds analoog werkt, twijfelt. “Voorlopig zie ik liever een korrel dan een pixel.”
Inmiddels is ze in Oeganda bezig met een project over een privé fotoarchief. In haar tjokvolle atelier in Nijmegen toont ze daarvan een eerste proeve: een foto van haar handen, met daarin een collage van oude foto’s, dierbaar familiebezit van een Oegandese man. “Ik wil zijn verhaal graag vertellen, maar dan moet mijn rol zichtbaar zijn. Deze foto is dus in een Nederlandse studio gemaakt. Met een Westerse blik.”

Gimme Shelter. Expositie bij de Bouw in Beeld Prijs 2009, van 23/9 tot en met 31/10 in AINSI Maastricht. www.ainsi.nl en www.andreastultiens.nl
Met Pose (Ugandan Images) haalde Andrea Stultiens vorige maand de tweede prijs in categorie Editorial van de Amerikaanse Photography.Book.Now. De prijsvraag wordt georganiseerd door het Amerikaanse uitgeversplatform Blurb.com voor fotografen die in eigen beheer fotografieboeken uitgeven.
Andrea Stultiens: “Als weergave van de werkelijkheid faalt de foto. Je moet het medium gebruiken om verhalen te vertellen.” foto Andrea Stultiens