De Middeleeuwse mystica Hildegard von Bingen was een eigenzinnig en uitgesproken multitalent. Ze was een van de eersten die onverbloemd schreef over het vrouwelijk orgasme. Haar leven is nu onderwerp van een biopic van Margarethe von Trotta die tijdens Musica Sacra de Limburgse première beleeft.

Als een regisseuse en een actrice uit de geëngageerde hoek zich ontfermen over een kloosterzuster van bijna duizend jaar geleden, moet het haast wel een vrouw zijn die haar tijd en haar geloof overstijgt. Dat is onmiskenbaar het geval met Hildegard von Bingen (1098-1179).

Margarethe von Trotta, ze speelde ooit in films van Rainer Werner Fassbinder voordat ze zelf regisseur werd, laat in Visions. Aus dem Leben von Hildegard von Bingen een vrouw zien die op meerdere fronten haar mannetje stond tijdens de hanige Middeleeuwen. Actrice Barbara Sukowa, ooit te zien in Fassbinders Berlin Alexanderplatz (1980) zet de non neer als iemand die worstelt met haar roeping en rol. Het is gissen of dat recht doet aan de historische Hildegard. Het is in elk geval waarschijnlijker dan veel van de etiketten die Von Bingen na haar dood kreeg opgeplakt.

Componist
Weinig twaalfde-eeuwse componisten zijn nu nog bij naam bekend. Dat echte oeuvres de tand des tijds hebben doorstaan, is helemaal zeldzaam. Het oeuvre van Hildegard von Bingen bestaat uit zo’n tachtig werken, met gezangen over haar visioenen als hoofdmoot. Ze sloot aan bij de Gregoriaanse traditie van haar tijd, maar gebruikte een rijker idioom. Von Bingens muziek valt op door de expressie: leven en geloof hadden voor haar alles te maken met uitbundigheid.
Muziek verbond de mens volgens Hildegard rechtstreeks met de harmonie van het hemelse. Ze beschouwde haar liederen en andere stukken als een vorm van spiritualiteit die de mens dichter bij God konden brengen. Die opvatting kan voortgekomen zijn uit haar ontwikkeling binnen de orde der Benedictijnen, waar de gezongen liturgie een prominent onderdeel van de dagelijkse gang van zaken vormde. Van Hildegard kennen we één muzikaal drama, Orde der deugden. Nonnen vertolkten de rollen. Er was plek voor één man, die de duivel mocht spelen. Zingen mocht hij niet, enkel spreken en schreeuwen.

Feminist
Als kind al kwam Hildegard von Bingen in de Benedictijner abdij op de Disibodenberg in de buurt van Mainz, waar zowel monniken als zusters verbleven. Eenmaal uitgegroeid tot een religieuze van grote faam maakte ze de abt duidelijk dat ze in opdracht van God een eigen klooster moest stichten, strikt voor vrouwen. De abt was tegen: Hildegard stond garant voor faam en inkomsten. Toch wist ze haar zin door te drijven. Ze verkeerde bijna op voet van gelijkheid met de kerkelijke en wereldlijke heersers van haar tijd, tot keizer Frederik Barbarossa toe, die haar raadpleegden en met haar correspondeerden.
Voeg daar nog bij hoe Hildegard zich als uomo universalis op tal van terreinen met gezag bewoog. Een bijzondere positie voor een vrouw in die tijd, wier ambities aanspreken tot de dag van vandaag.

Seksuoloog
Hildegard schuwde nauwelijks een onderwerp in haar geschriften. Als een van de eersten in de geschiedenis vertrouwt ze een beschrijving van het vrouwelijk orgasme aan het papier toe: “Als een vrouw de liefde bedrijft met een man, voelt ze de warmte tot in haar brein, het brengt een zinnelijke verrukking teweeg.” Opvallend genoeg beschreef ze het onderwerp zonder veel moralisme – normaal gesproken was de term ‘zonde’ nooit ver weg als het om seksualiteit ging. Von Bingen concentreerde zich vooral op de plezierige kanten. In de film van Von Trotta dicteert ze onverbloemd de tekst over de geslachtsdaad aan haar secretaris, de monnik Volmar. Die spreekt zijn verbazing niet rechtstreeks uit, maar beperkt zich tot de vraag welke titel dit boek moet gaan krijgen.

Ietsist
Hildegard von Bingen was voor haar tijd een onconventionele religieuze. Dat ze nooit heilig is verklaard, heeft daar ongetwijfeld mee te maken. Maar denk niet dat ze volledig haar eigen weg bepaalde. De katholieke kerk liet ook toen niet spotten met het ‘enige en ware geloof’. Afdwalen van de leerstellingen werd niet toegestaan. Von Bingen was dat ook niet per se van plan.
Toch valt bij de figuur van Hildegard voor ietsisten en andere ‘nieuwe gelovigen’ van alles te halen. Uit haar geschriften blijkt een grote belangstelling voor het transcendente. De mens beschouwde ze als een onderdeel van een groot kosmisch geheel. Von Bingen was volop in de weer met kruiden, waarvan ze de geneeskrachtige werking kende en aanbeval. Ze pleitte bovendien voor het met zorg omgaan met de natuur. Als dat niet gebeurde, kon de natuur zich tegen de mensheid keren. Dus ook nog een Al Gore avant la lettre.

De film Visions. Aus dem Leben von Hildegard von Bingen is tijdens Musica Sacra te zien in filmhuis Lumière op vrijdag 17 en zaterdag 18 september, beide keren om 19.00 uur.