Honderden brugwachtershuisjes zijn overbodig geworden, vooral door automatisering. DIETER VAN DEN BERGH beschrijft hoe op de Zuid-Willemsvaart in Den Bosch drie karakteristieke maar ‘verloren’ plekken ingekleurd worden met kunst.

Gratis koffie en thee, met een koekje. Huh? Voorbijgangers zijn wantrouwend, merkt ‘koffiejuffrouw’, Elma (67). ‘Voor welke religie is het?’ ‘Wat gaat me dat kosten?’ Niks dus, en het is puur voor de gezelligheid, zegt Elma dan enthousiast.

Haar koffiehuis is vandaag het brugwachtershuisje aan de Orthenbrug aan de Zuid-Willemsvaart, een fraaie hoek van Den Bosch, met het oude kruithuis en de citadel om de hoek. “Ik had vanochtend elf mensen op de koffie. Mensen op weg naar de moskee, een jonge vrouw die ziek was geweest, iemand met een moeizame latrelatie, van alles wat.”
‘Prima koffie! Goeie klets! Wat een uitzicht!’, schreef een van hen deze ochtend in het ‘logboek’.
Elma is een van de ‘gewone’ Bosschenaren die tot september iedere donderdagmorgen en vrijdagmiddag met koffie klaar zitten in het huisje. Ze woont tegenover het brugwachtershuisje, laat elke ochtend haar hond – Tante Sientje – uit langs het kanaal. Haar herinneringen aan de plek: “Vooral irritatie, dat ik hier zo vaak heb stilgestaan. Voor mijn gevoel stond de brug altijd open.”

‘Waar wacht je nog op, de koffie staat klaar’ is een project van kunstenares Marianne van Heeswijk, die het brugwachtershuisje met Perzische tapijtjes en porselein omtoverde tot een cosy huiskamer. Aan de wanden levenswijsheden van bewoners van het tegenover gelegen verzorgingstehuis. De kunstenares uit Rosmalen – overall vol verf, kitspuit onder de arm – legt de laatste hand aan de buitenkant van het huisje, die behangen is met cd’s.
Juist dat wachten voor de brug inspireerde haar. “We zijn allemaal ‘brugwachters’ geweest. Maar toen hadden we nooit tijd en moesten we altijd maar door. Dachten we. Nu is er hopelijk wel tijd voor een ontmoeting.” Of ‘ont-moeting’, zoals Van Heeswijk het noemt.

Haar huisje is onderdeel van het project ‘De Bossche Brugwachtershuisjes’ van oud-projectontwikkelaar Imke van Dillen, die weer aanhaakte bij de landelijke Stichting Brugwachtershuisjes. Met haar organisatie Bouwrituelen wil ze met kunst de band tussen mensen en ‘verloren plekken’ herstellen. De Bossche brugwachtershuisjes zijn van die verloren plekken. Sinds de aanleg van het Máximakanaal buiten de stad om is de Zuid-Willemsvaart niet meer in gebruik voor vrachtschepen. De brughuisjes verloren daarmee hun functie. Van Dillen wil met kunst licht op de huisjes laten schijnen, om zo een verbindende brug te slaan met de omgeving.

Van Dillen trof de huisjes – die eerst eigendom van Rijkswaterstaat waren en nu van de gemeente – aan in ‘een nogal ranzige’ staat. “Jarenlang werd er niets aan gedaan, maar het zijn iconen van de stad, mensen hebben er respect voor en blijven er daarom met hun poten vanaf.”
Kunstenaars mogen er nu wel hun gang gaan. Waar ze alleen vanaf moeten blijven is de techniek in het huisje. Die zit achter slot en grendel. Want soms komt er nog een brugwachter of sluismeester, om een plezierjacht door te laten of de sluis te schudden; mede de reden dat de huisjes nooit zijn afgebroken.
Voor het project werden negen creatieven geselecteerd. Zoals beeldend kunstenaar Erik Vink, die tot eind april in het huisje bij Sluis 0 resideert en portretten van voorbijgangers tekent. Reproducties daarvan komen aan de buitenkant van het huisje. Vink: “Of je nou haast had of niet, wie of wat je ook was, je moest wachten als de burg openstond. Je werd stilgezet in je dagelijkse bezigheden. Ik wil voorbijgangers nog één keer stilzetten door kleine portretjes van ze te tekenen.”

Schrijvers, zoals stadschroniqueur Eric Alink en kinderboekenschrijfster Annemarie Bon, krijgen de komende maanden ook een huisje tot hun beschikking. “Je zit hier in het oog van de orkaan”, zegt Bon. “Aan alle kanten dubbel glas, midden in de samenleving, maar er ook van afgesloten. Je voelt de verstilling.” Voor Bon heeft het in elk geval al iets opgeleverd: in haar nieuwe boek figureert een brugwachter.

Het brugwachtershuisje op de Hinthamerbrug biedt – alsof je als een schipper op het water vaart – prachtig uitzicht op de sluis en op het derde huisje op de Anthoniebrug. Dit huisje fungeert vanaf mei tot december als een maandelijkse artist-in-residence. Twee voorwaarden voor de tijdelijke bewoners: ‘Houdt rekening met gedeeld gebruik met de sluismeester’. En: ‘Laat een zelfgemaakt cadeau achter aan het einde van het gebruik’.
Het ‘bouwritueel’ van Van Dillen duurt negen maanden en moet slechts een overgangsfase zijn. Aan het einde van dit jaar moeten de huisjes een duurzame, definitieve functie hebben gekregen. “We willen ze naar een nieuwe levensfase brengen en het bestaansrecht aantonen, zonder dat de ziel wordt aangetast.” Van Dillen denkt bijvoorbeeld aan een leestafel voor de buurt met terras aan het water of een permanente artist-in-residence. “Maar een ijsboer of kapsalon mag ook. Zolang er maar sympathie en respect is voor het brughuisje.”

www.facebook.com/Bosschebrugwachtershuisjes

Huisje Servaasbrug
Ook bij de Maastrichtse Servaasbrug heeft de brugwachter plaatsgemaakt voor brugbediening op afstand. En dus staat het bijzondere, voor een belangrijk deel uit glas opgetrokken brugwachtershuisje op de Servaasbrug er al jaren werkeloos bij. Eigenaar is Rijkswaterstaat, plannen voor een herbestemming zijn er (nog) niet. Terwijl het huisje een bijzondere geschiedenis kent. Op 13 september 1944, een dag voor de bevrijding van Maastricht, bliezen terugtrekken Duitsers de brug gedeeltelijk op. Op de resten van het zuidelijke torentje is het brugwachtershuisje gebouwd. (Bron: Stichting Brugwachtershuisjes).

Bruggen en sluizen zijn meestal met zorg vormgegeven blikvangers, niet gek dus dat aanpalende constructies en gebouwen ook vaak de moeite waard zijn. Architect Ab König spant zich al een tijdje in voor het behoud van het zogenoemde ‘technisch huisje’ bij de schutsluizen in de Maastrichtse wijk Limmel. De schutsluizen (gebouwd tussen 1925 en 1929) worden momenteel gesloopt om vervangen te worden door nieuwe sluizen. Volgens König vertoont de architectuur van de schutsluizen en het technisch huisje sporen van De Stijl. Hij en zijn medestanders willen daarom in ieder geval het huisje behouden als industrieel erfgoed. “Hou het in stand als een follie. Of beter nog: maak er een terras annex rust- en uitzichtpunt van.”

1300 lege brugwachtershuisjes

De landelijke Stichting Brugwachtershuisjes bekommert zich om de lege brugwachtershuisjes in ons land. Projectleider Frank Moerman legt uit.
Hoeveel lege brugwachtershuisjes zijn er? ‘Ongeveer 1300, zo’n 200 worden beschreven op onze site.’

Waarom bekommeren jullie je erom? “Door de intrede van afstandsbediening vanuit bedien-centrales verliezen veel huisjes een belangrijk deel van hun functie: het onderdak bieden aan de brugwachter. Daardoor staan mooie huisjes op markante plekken in de stad en in het landschap leeg. Ze zijn vaak zorgvuldig ontworpen en van grote architectonische waarde. Door hun ligging op het knooppunt van verkeersaders zijn ze beeldbepalend. Veelal verpauperen de huisjes, waardoor ze een negatieve uitstraling krijgen in relatie tot hun omgeving. Door nieuwe bestemmingen te vinden voor de huisjes gaan we dat tegen.”

“Herbestemming is niet altijd eenvoudig omdat de huisjes apparatuur bevatten voor de bediening op afstand. Het functioneren van de brug moet gewaarborgd blijven. Ook zijn er veiligheidsrisico’s als de huisjes binnen de slagbomen staan. Eigenaren (Rijkswaterstaat, provincies, gemeenten) staan er daarom niet altijd om te springen om hun huisjes beschikbaar te stellen voor nieuw gebruik.”
Wat zijn de meest inspirerende voorbeelden van hergebruik? “Zeer markant zijn de vier huisjes op de Koninginnebrug in Rotterdam. Leukste hergebruik: kapperszaak in Nieuwegein-Lekstraat; botenverhuur en broodjesverkoop in Leiden op de Blauwpoortsbrug.”

Meer info: brugwachtershuisjes.nl