Deze maand verschijnt ‘Enkeltje Utopia’, een bundel verhalen en observaties op het snijvlak van kunst, cultuur en samenleving van Wido Smeets. Een voorpublicatie.
Vals geheugen
Hoe lang zullen ze er gehangen hebben, de schoolplaten van J.H. Isings? In elk geval tot diep in de jaren zestig, toen ik er op de basisschool als broekeman bij wegdroomde.
Schreef ik ‘basisschool’? Pardon. Ik bedoelde lagere school, waar de leraar nog onderwijzer heette, en de directeur hoofd der school. Audiovisueel onderwijs stond nog in de kinderschoenen, van het Studiehuis had nog niemand weet. Geen zinnig mens durfde te verkondigen dat vaardigheden belangrijker zijn dan kennis, en dat je iets niet hoeft te weten zolang je het kunt opzoeken.
Waarmee niet is gezegd dat alles beter was, toen.
Elke tijd vergt een andere onderwijsaanpak, het maakt het vak ook zo gecompliceerd. Maar de herinneringen uit mijn jeugd aan de manshoge historische platen van J.H. Isings gelden als levenslang.
De Amsterdamse tekenaar Johan Herman Isings (1884-1977) werd vooral bekend door de 43 schoolplaten die hij maakte tussen 1910 en 1970. Toen hij zijn laatste plaat afleverde was ik net van school, maar de tekeningen van De Noormannen voor Dorestad en De overwintering op Nova Zembla staan in mijn geheugen gebeiteld. En De kroning van Karel de Grote tot keizer niet te vergeten, in 800, zo’n jaartal dat je nooit meer ontglipt. Mijn favoriete schoolplaten waren De kerstening van koning Clovis in 496 (toegegeven: dit jaartal heb ik gegoogled) en De onderwerping van Widukind aan Karel de Grote, in 785. Mijn fascinatie voor de Saksische krijgsheer Widukind is verklaarbaar; ik droomde weg bij de gedachte dat zijn en mijn voornaam dezelfde herkomst hadden – hetgeen klopt.
Mijn lagere school was een katholieke school. De onderwijzers, die namen droegen als Bijlmakers en Stakenborg, stonden uitgebreid stil bij de bekering van heidense aanvoerders als Clovis en Widukind en de moord op de Ierse missionaris Bonifatius, in 754 bij Dokkum. Het waren de nadagen van de verzuiling, onderwijzers in protestantse klaslokalen maakten ongetwijfeld een andere selectie. De hagepreek (1566) bij Rijswijk zal erbij hebben gezeten, en de verklaring van Luther op de Rijksdag in Worms (1521).
De (ontbrekende) kennis van de vaderlandse geschiedenis is inmiddels een maatschappelijk thema. De confrontatie met vreemde culturen heeft Nederlanders aan het twijfelen gebracht over identiteit, afkomst en tradities. Wie de natiebreed tentoongespreide wartaal na de moord op Theo van Gogh in herinnering roept, weet dat ‘opzoeken wat je niet weet’ geen lievemoedertje helpt als elk benul over de samenhang der dingen is verdwenen.
Veel Nederlanders van veertig jaar en ouder ontlenen die samenhang aan de lessen vaderlandse geschiedenis. Over de Batavieren, Bonifatius, Karel de Grote, de Noormannen, Floris V, de Tachtigjarige Oorlog, Nova Zembla, de Slag bij Nieuwpoort, Oldenbarnevelt, Goejanverwellesluis, de Bataafsche Republiek, de Belgische Opstand 1830-1839, de Grondwet van 1848, en ga zo maar door.
De onderwijzer vertelde verhalen, in de rug gedekt door de schoolplaten van Isings. Het trainen en onderhouden van het geheugen was bittere noodzaak; van internet met zijn zoekmachines, prachtige vindingen trouwens, was nog geen sprake.
Samen met zijn zonen Jan jr. en Bas, beiden historicus, schreef Jan Blokker een boek over deze verhalen, hun herkomst en hun lacunes en ze maakten het boek aanschouwelijk met de schoolplaten van Isings. De publicatie en het succes van het boek, getiteld Het vooroudergevoel, kan niet los worden gezien van de trauma’s waar Nederland na de moorden op Fortuyn en Van Gogh mee kampt. Hoe moeten we ons opstellen in dit tijdperk van opperste verwarring als we de herkomst van ons gedachtegoed, tradities en gewoontes niet kennen?
Het vooroudergevoel is geworden wat de Blokkers moeten hebben beoogd: een bundeling klassieke geschiedenisverhalen die voor oudere generaties een feest van herkenning oplevert. Ze doen dat op de aanstekelijke wijze die kennelijk in hun genen zit, vol understatement, ironie en schalkse verwijzingen naar het hier en nu. Elke tijd kleurt zijn vaderlandse geschiedenis opnieuw; de voortdurende herziening van die beelden is even eindeloos als de geschiedenis zelf. Het boek van de Blokkers is nostalgie, natuurlijk. Maar ook een pleidooi voor de terugkeer van aanschouwelijk geschiedenisonderwijs. En, in elk geval bij mij, een confrontatie met het falende geheugen. De door mij zo bewonderde schoolplaten van Clovis en Widukind ontbreken namelijk in het boek. Een anti-paapse streek van de schrijvers? Of is mijn particuliere herinnering even bouwvallig als ’s lands collectieve geheugen na de moord op Theo van Gogh?
Op zoek naar de bevestiging van mijn nagloeiende herinneringen bezoek ik de school van mijn jeugd. De directeur blijkt nooit gehoord te hebben van Isings, laat staan van het boek van de Blokkers. Hij begeleidt me welwillend naar een poetshok waar, zo vermoedt hij, nog enkele vergeten schoolplaten staan opgeslagen. Ze blijken van Stan de Reuder, een matig getalenteerde navolger van Isings. Geen spoor van Clovis, geen glimp van Widukind.
Moderne historici hebben aardigheid in twijfel, schreef E.H. Kossmann ooit over zichzelf en zijn collega’s.
De twijfels die me overvallen in dit poetshok kan hij niet hebben bedoeld. Waren het wel de platen van Isings, in die uithoek van mijn herinnering?
Ik sla enkele stutten in mijn bouwvallige geheugen en realiseer me dat de lotgevallen van Clovis en Widukind waarschijnlijk in mijn herinnering zijn gebrand door diavoorstellingen, in een verduisterd klaslokaal van commentaar voorzien door een weldadig aan zijn pijp lurkende onderwijzer. Exit Isings, exit nostalgie.
Zo’n confrontatie met het valse geheugen stemt nederig, je leert jezelf, je waarnemingen en je herinneringen in twijfel te trekken. En daarmee de geschiedenis zelf. Maar om daar de aardigheid van in te zien, moet je je die geschiedenis wel eerst eigen maken.
Lezers van Zuiderlucht kunnen de bundel ‘Enkeltje Utopia’ (232 blz) bestellen via info@zuiderlucht.eu. Kosten 14,95 euro, inclusief verzendkosten. Begunstigers van Zuiderlucht krijgen het gratis thuisgestuurd als nieuwjaarsgeschenk.
