Bangelijke autoriteiten werden door de eeuwen heen van weinig zenuwachtiger dan van het geschreven woord. Om gedachten te beteugelen werden boeken om alle mogelijke redenen verboden, blijkt op een tentoonstelling in Centre Céramique.

Naast een Stadsbibliotheek kende Maastricht vlak na de Tweede Wereldoorlog zo’n vijftien kleine lees- en winkelbibliotheken. De autoriteiten maakten zich grote zorgen over de “prikkel- en sensatieliteratuur” die daar werd uitgeleend. Een gemeentelijke commissie boog zich over het vraagstuk. “De oude en ongeordende toestand kan men niet handhaven, zonder het bewustzijn mede verantwoordelijk te zijn voor de geestelijke verwording van een deel van ons volk, en wel juist dat deel, dat het meest behoefte heeft aan een juiste en maatschappelijk verantwoorde lectuurvoorziening: de arbeiders.”

Een aantal gemeenten kwam inderdaad met verordeningen om de winkelbibliotheken in de greep te houden. Ook de ministers van Binnenlandse Zaken en Onderwijs kwamen met een wetsontwerp. De ingrepen lagen echter moeilijk vanwege de mogelijke strijdigheid met artikel 7 van de Grondwet (vrijheid van drukpers).

Van een echte wet kwam het nooit. Het ‘probleem’ van de winkelbibliotheken loste zichzelf op. In de jaren vijftig en zestig kregen de openbare bibliotheken steeds meer armslag en faciliteiten, terwijl de veranderende tijdgeest ook een soepeler omgang met controversiële titels toestond.

De jaren van het Rijke Roomsche Leven, die toen ten einde liepen, zorgden op literair gebied voor nogal wat geestelijke armoede. De katholieke kerk was als de dood voor het geschreven woord. Wat ook maar riekte naar geloofstwijfel of zedenverwildering kwam op de Index, de verboden lijst, te staan. Speciale bureaus adviseerden over titels en rangschikten ze in categorieën: verboden lectuur, streng voorbehouden lectuur, voorbehouden lectuur, lectuur voor volwassenen alleen, lectuur ook voor de rijpere jeugd bruikbaar, lectuur voor allen. “Om toch maar vooral blijk te geven van hun ijver zetten functionarissen zelfs niet bestaande titels op de lijsten”, lacht tentoonstellingssamensteller John Kampstra.

Als de expositie Verboden boeken (te zien tot 28 oktober) één ding laat zien, is het hoe divers het scala aan door overheden en kerken verboden boeken in de loop der tijd is geweest. Tal van schrijvers schreven al te vrijpostig over seks. Goethes Die Leiden des Jungen Werhers (1774) zette aan tot zelfmoord. Mark Twains Huckleberry Finn (1884) schilderde in negentiende-eeuwse ogen de zwarte als al te gelijkwaardig aan de blanke af om een eeuw later weer te worden afgedaan als racistisch. Anne Frank schreef te openlijk over menstrueren. Harry Potter deed duivelse dingen.

Lokaal gebonden was het verbod van Theodoor Weustenraads De percessie vaan Sjerpenheuvel (1831). Het boek was antiklerikaal, scabreus én dreef de spot met plaatselijke eigenaardigheden.

In vroeger eeuwen kende Maastricht overigens een relatief liberaal boekenklimaat. De in 1662 gestichte Stadsbibliotheek beschikte al snel over een uitgebreide collectie. Ook omstreden titels kregen daarin een plaats. Dat had ook te maken met de tweeherigheid van Maastricht. De stad viel onder de katholieke prins-bisschop van Luik en de protestantse Staten-Generaal.

Bovendien liep niet iedereen even trouw aan de leiband van het gezag. Een van de bijzonderste boeken op de tentoonstelling in Centre Céramique is een exemplaar van Copernicus’ De revolutionibus orbium coelestium. De Duitse Pool schreef daarin dat de aarde om de zon draait en niet andersom. De uitgever voegde er nog voorzichtigheidshalve aan toe dat het slechts om een wiskundig model ging. Toch werd het boek door het Vaticaan in de ban gedaan. Het maakt de herkomst van de Copernicus uit de collectie van de Stadsbibliotheek des te opmerkelijker: die was ooit van Petrus Blanckenbiell, een kanunnik uit het Sint-Servaaskapittel. Emile Ramakers, historicus in dienst van het Centre Céramique: “Juist in bibliotheken van Dominicanen en Jezuïeten waren volop verboden boeken te vinden. Die ordes moesten verderfelijke ideeën weerleggen. Maar daarvoor moesten ze de betogen van de tegenstander natuurlijk wel kennen.”

Ook te zien op de tentoonstelling: een aantal delen van de in 1751 begonnen Encyclopédie, samengesteld onder leiding van D’Alembert en Diderot. De opzet verschilde van veel soortgelijke boeken. Onderwerpen waren niet ondergebracht in thematische hoofdstukken, maar werden gepresenteerd als afzonderlijke lemma’s, in alfabetische volgorde. Veel van de schrijvers die bijdroegen verkenden de grenzen van het denken en het toegestane. Hoewel de censuur meekeek, gingen ingesloten gewoontes op de kop: religieuze onderwerpen werden met een zekere ironie beschreven, biografische lemma’s ontbraken. De redactie vond de gewone man maar vooral ook de rede, de wetenschap belangrijker dan deze geschiedenissen over wereldlijke en kerkelijke heersers.

De Stadsbibliotheek kocht haar Encyclopédie bij Dufour & Roux, twee Fransen die in Maastricht naam maakten als drukker en handelaar. In het betrekkelijk liberale Nederland kon in de achttiende eeuw meer uitgegeven worden dan elders. Buitenlandse auteurs en vrijdenkers maakten daar gretig gebruik van. Justitie werd zorgvuldig om de tuin geleid met fantasienamen en valse adressen. Abbé Raynal, een vroege criticaster van slavernij en kolonialisme, bezocht Maastricht een aantal malen en liet een aantal van zijn geschriften drukken door Dufour & Roux, maar de titelpagina’s vermeldden Amsterdam als plaats van uitgave.

Op tal van plekken in de wereld waren binnen instellingen plekken te vinden waar de meest omstreden boeken werden bewaard. De nationale bibliotheek van Franrijk in Parijs wijdde een paar jaar geleden een expositie aan al het gedrukte wat achter slot grendel lag in l’enfer (de hel). In Maastricht heeft zo’n speciaal gedeelte van de Stadsbibliotheek –voor zover bekend– nooit bestaan. Van verboden boeken is de laatste decennia ook geen sprake meer. Met één uitzondering. Ramakers: “Op de kaft van Adolf Hitlers Mijn kamp zit nog steeds een rode stip. Een teken dat het boek niet uitgeleend mag worden.”

Verboden boeken. Jubileumexpositie bij 375 jaar Stadsbibliotheek Maastricht. Van 25 maart t/m 28 oktober in Centre Céramique Maastricht. www.centreceramique.nl