Muziek recht uit het hart. Sjostakovitsj’s Tiende symfonie houdt chef-dirigent Dmitri Liss in de ban. Samen met philharmonie zuidnederland gaat hij op onderzoek uit. Door Mark van de Voort
Soms herbergt één enkel muziekstuk alle emoties, herinneringen en verlangens die je koestert. Voor de Russische dirigent Dmitri Liss (1960) is die keuze al een hele tijd kristalhelder. Liss heeft zijn muzikale hart verpand aan de Tiende symfonie van voornaamgenoot Dmitri Sjostakovitsj. Eind oktober gaat Liss dit monumentale lievelingswerk dirigeren met zijn philharmonie zuidnederland. Een zorgvuldig samengesteld concertprogramma dat zinderend geopend wordt met een kleurrijk spektakelwerk van componiste Olga Victorova, de vrouw van Dmitri Liss. Daarnaast klinkt het zelden gespeelde Eerste vioolconcert van de Poolse componist Karol Szymanowski, met de Russische stersoliste Alena Baeva.
Maar het is het hoofdmenu waar de fanatieke Liss-watchers het meest benieuwd naar zijn. Sjostakovitsj’ Tiende symfonie voelt in alles aan als een persoonlijke geloofsbrief van de componist. Een werk dat in première ging ruim een half jaar na Stalins dood. In de bijna één uur durende symfonie uit 1953 lijkt Sjostakovitsj op waardige wijze de terreur van Stalins schrikbewind te verwerken. Maar het is vooral Sjostakovitsj’ innerlijke, poëtische klankwereld vol verscheurende levenstwijfel die doorschemert. Als je goed luistert ontwaar je in de vier delen – en met name het wonderschone, gedragen openingsmoderato- de beklemmende duisternis van het Stalinistische tijdperk en de onzekere toekomst van zijn vaderland.
Liss raakt er zelf ook niet over uitgepraat. Aan de telefoon vanuit Jekaterinaburg vertelt hij honderduit over Sjostakovitsj’ magnum opus. In het voorjaar dirigeerde hij het werk nog met het Philharmonisch Orkest van de Oeral in de prestigieuze Berliner Philharmonie. “Het was de eerste keer dat we er op traden en de reacties waren overweldigend. Ik heb daar toen een heel goed gevoel aan over gehouden.” Liss is al bijna vijfentwintig jaar aan het orkest uit de Oeral verbonden. Sinds september 2016 dirigeert Liss ook de philharmonie zuidnederland. De samenwerking verloopt dermate voorspoedig dat Liss’ contract recent is verlengd tot eind 2021.
De Tiende symfonie van Sjostakovitsj stond al langer op Liss’ verlanglijstje voor de philharmonie. Een werk vol raadsels. Zoals zo vaak bij Sjostakovitsj lopen veel lijntjes door elkaar heen: persoonlijke reflecties van de componist, de hectische tijd waarin hij leefde en de in principe fabuleuze, absolute muziek die hij schreef. Pure muziek die moeiteloos zonder inachtneming van alle historische dwarsverbanden beluisterd kan worden. Liss begrijpt de associaties die veel muziekkenners opwerpen. Zelf ziet hij het stuk in een veel breder perspectief. “Sjostakovitsj wil met zijn werk vooral verklanken hoe het mogelijk is om een mens te blijven in zulke extreme omstandigheden. Het was destijds levensgevaarlijk om teveel van jezelf te laten zien in een muziekwerk. Dat hij dat toch voor elkaar kreeg, heeft mijn bewondering voor hem alleen maar doen toenemen.”
Liss heeft de partituur van de Tiende meerdere malen op de lessenaar laten ploffen. Hij kijkt er naar uit om het werk nu met de philharmonie in te studeren. “Iedere keer als ik de symfonie dirigeer, wordt het werk intiemer voor me. Alsof de innerlijke gevoelens van de symfonie langzaam geopenbaard worden. Deze symfonie staat het dichtst bij me. Muziek die gaat over al je liefdes, je vrienden en de maatschappij. Het is alomvattend. Eigenlijk heb je geen woorden nodig om uit te drukken wat deze symfonie zo imposant maakt. Gewoon luisteren.”
Zelf heeft Liss die tijd van tirannieke onderdrukking niet meegemaakt, maar de generatie van zijn ouders zat er middenin. “Mensen waar ik mee ben opgegroeid zijn door de Stalin-terreur kapot gemaakt. Later was er ook weinig vrijheid. Negatieve gedachten over de Russische maatschappij die ik had, heb ik voor mezelf gehouden. Je leidde een soort dubbelleven: je officiële leven én je geheime privéleven. De ware vrijheid brak voor mij en iedereen aan na de Perestrojka in de jaren negentig. Ik voelde me weer vrij om de boeken te lezen die ik wilde lezen.” Ideeën en gevoelens die Liss straks meeneemt tijdens de repetities van de philharmonie. “Mijn ervaring en liefde voor dit stuk kunnen de orkestmusici op weg helpen. Ik geloof in deze musici en hun open houding.”
Mooiste surprise van deze bijzondere concertavond belooft de ouverture. De Oekraïense componiste Olga Victorova (1960) presenteert de Nederlandse première van haar internationale orkesthit Qinglong – Azure Dragon. “Die blauwe draak is een belangrijk Oriëntaals symbool”, weet Liss. “Deze vliegende draak zegent mensen door sprankelende juwelen over hun hoofden uit te strooien. In het stuk van Olga is de vlucht van de draak te horen in expressieve golven van uitbundige klankkleuren. Bijna als Chinees vuurwerk. In het tweede gedeelte landt de draak en ontspint zich een blijmoedige oriëntaalse dans in een pittig ritme. Nog een hele klus voor het orkest.”
Tiende symfonie, Dmitri Sjostakovitsj door philharmonie zuidnederland met dirigent Dmitri Liss. Op 26 oktober in Theater aan het Vrijthof Maastricht, op 27 oktober in Muziekgebouw Eindhoven. philharmoniezuidnederland.nl
