Een plek van hoop en troost - Spectaculaire opgravingen in Midden-Italië

stenen bankje gezeten. Weet je nog?’ Eh… nee, niet echt. Het geheugen geeft niet thuis. Er moet een pak verbeelding bij eer ik uitkom bij een ingevulde herinnering van die dag bij de warmwaterbronnen van San Casciano, 22 jaar geleden. Anna was erbij, net als mijn broer en diens zoontje.  Tientallen keren ben ik nadien teruggekeerd naar het bergdorp op de zuidflank van de Monte Cetona, zo’n 150 kilometer boven Rome. Niet voor de bagni, ik ben niet zo’n warmwaterbader, maar voor de acht kilometer lange klim ernaartoe. Na aankomst zet ik mijn fiets onder een boom bij Bar Centrale, bestel een lemon soda en een espresso en strek de benen. Om me twintig minuten later met een gevulde bidon naar beneden te laten vallen.   Bronzen beeld (fragment) van Hygieia, godin van de gezondheid. foto Jacopo Tabolli, Università Stranieri Siena /ANSA Twee weken na het telefoontje gaan we samen terug, met de auto, Anna (verbaasd dat ik dat hele stuk zo vaak heb gefietst) en ik. Want er is heus wel wat te zien, in San Casciano dei Bagni. In 2021 en 2022 legden archeologen de resten bloot van een Etruskisch heiligdom uit de derde eeuw voor Christus. Deze zomer zijn ze herbegonnen.  Na een inleiding in het atrium van het gemeentehuis door Ludovico Salerno, fotograaf van de opgravingen, gaan we te voet naar de honderd meter lager gelegen archeologische site, pal naast de Bagno Grande, de belangrijkste van de talrijke warmwaterbronnen in het dorp. ‘De instroom hier is negen liter per seconde’, zegt Salerno. Net als de andere bronnen wordt de Bagno Grande gevoed door het regenwater dat van de Monte Cetona komt. ‘Het water doet er 55 jaar over voordat het hier is’, zegt Ludovico, en laat zijn hand in het ruim veertig graden warme water glijden.  De al in de oudheid populaire thermen van San Casciano, deel uitmakend van de Etruskische stadstaat Chiusi, werden halverwege de 16de eeuw herontdekt door de Medici die de Bagno Grande lieten overdekken. Vanaf de 18de eeuw kwamen aristocratische families uit heel Italië ernaartoe. Vandaag de dag duiken er nog regelmatig Hollywoodsterren op.  Terwijl Salerno vertelt over het water, zie ik aan de overkant van het bassin een stenen bank. Daar hebben we dus gezeten, 22 jaar geleden, in de brandende zon, naast elkaar: Anna, mijn intussen overleden broer Marc en zijn zoontje Freek – wiens benen nog niet tot aan de grond reikten. Nu is hij een 32-jarige hoogblonde boom van bijna 1,90 meter. Hij moet hoognodig terugkomen, vinden we. Achter de bank staan grasgroene golfplaten die de opgravingssite afschermen. Anna heeft gelijk: de bank staat pal op het bassin van het heiligdom dat onder de grond doorloopt tot de Bagno Grande. Vijf jaar geleden, kort voor de corona-uitbraak, gingen archeologen aan de slag aan de noordkant van de Bagno Grande. Na drie maanden hadden ze nog niks gevonden. Nulla. ‘Waarom graven jullie niet aan de andere kant’, vroeg een van de dorpelingen toen ze in Bar Centrale zaten bij te komen ‘In de muur van de tuin van Ezio Paggetti staan twee Romeinse zuilen.’ Luchtfoto met links de opgraving en rechts Bagno Grande met baders. De rest is, hier zeker, geschiedenis. Onder de grond van de overwoekerde tuin, Paggetti was al jaren dood, troffen de archeologen in 2021 de resten aan van het belangrijkste klassieke heiligdom in de Italiaanse geschiedenis. Salerno: ‘Andere heiligdommen zijn aan één god gewijd. Hier stonden altaren voor tenminste vijf verschillende goden.’ Archeoloog Emanuele Mariotti, hoofd van de opgraving, vertelt hoe het ging. ‘Het bassin in het heiligdom was afgedekt met Romeinse zuilen, met daaronder duizenden aan de goden geofferde munten. Toen wisten we dat we boven een heiligdom zaten. In 2022 zijn we verdergegaan, we vonden een bronzen votiefbeeld van een met een doek omwikkelde baby, een bronzen plaquette met afbeeldingen van organen en een sculptuur van een bliksemschicht’.  ‘Naar de religieuze overtuiging in die tijd mochten door de bliksem getroffen beelden niet meer worden aangeraakt.’ In totaal werden er 24 bronzen beelden gevonden, volgens kenners de meest spectaculaire vondst sinds in 1972 in de zee bij Calabrië de ‘bronzi di Riace’ werden gevonden, twee manshoge krijgers uit de Griekse tijd. De bliksemschicht, legt Mariotti uit, is de cruciale schakel in de geschiedenis van het heiligdom. ‘Kort na keizer Augustus, tussen 20 en 40 na Christus, was er waarschijnlijk een blikseminslag, gevolgd door een brand. Het werd gezien als een teken van de goden. Naar de religieuze overtuiging in die tijd mochten door de bliksem getroffen beelden niet meer worden aangeraakt. De Romeinen hebben de bron toen afgesloten, de beelden in het bassin geplaatst, ze afgedekt met zand en er een tegelvloer overheen gelegd. Vervolgens hebben ze het heiligdom opnieuw opgebouwd.’ Eeuwenlang hebben Etrusken en Romeinen bij San Casciano geofferd aan de goden. Keramische resten van borden, kruiken, bekers en olielampen wijzen erop dat het een drukte van belang was rond het heiligdom. ‘Er waren bassins voor mensen en voor het vee. Reizigers die onderweg waren van de bergen naar de zee namen een bad om van de schurft af te komen’, zegt supervisor Jakopo Tabolli. ‘Er zullen onderkomens zijn geweest voor passanten en pelgrims, een markt met levensmiddelen en medicamenten. Deze opgraving is als een raam in de tijd, ze geeft ons een idee van het leven in de oudheid in een stadstaat als Chiusi.’ Archeologie-studenten graven naar nieuwe schatten bij San Casciano dei Bagni In deze tijd zouden we spreken van een thermencomplex en een hospitaal, zegt Mariotti, met het heiligdom als centrum. Inscripties op altaren laten de namen zien over vooral Griekse goden. De bekendste is Apollo, met onder andere genezing in zijn portfolio. Fortuna Primigenia werd geacht geluk te verspreiden, Asklepios was goed in medicijnen, Hygieia was godin van de gezondheid, Amphitrite godin van het water. Ook aan Isis, Egyptische godin van vruchtbaarheid en gezondheid, werd ruimhartig geofferd.  Pelgrims die het heiligdom bezochten waren uit op genezing, van henzelf of hun naasten. Ze wilden ervoor betalen, in cash; vandaar de meer dan 5000 munten onder de zuilen. De meer vermogenden stemden de goden gunstig met votief-offers – zoals nog steeds gebruikelijk bij bedevaartsoorden. Ze lieten lichaamsdelen in brons achter die verwezen naar de aard van de mankementen: oren, handen, voeten en organen.  Mijn gedachten schieten heen en weer in de tijd. Zou er ook geofferd zijn voor een overleden broer? En welk votiefbeeld zou daarbij zijn achtergelaten? Een in brons gegoten afdruk van een hoofd? Een hart? In november 2022 kwamen Emanuele Mariotti en burgemeester Agnese Carletti met de vondsten naar buiten; de vondst ging de hele wereld over. De bronzen beelden bleken in opmerkelijk goede staat, de inscripties – in Etruskisch en Latijn – in de altaren waren goed zichtbaar. De 2000 jaar oude mix van thermisch water en zand had gezorgd voor een goed conserverende modder.  Votiefbeeld van een gehandicapte jongen. foto Ludovico Salerno / Ministerio della Cultura Italia De 37-jarige burgemeester Agnese Carletti van San Casciano stal bij de bekendmaking de show. In 2019, het jaar van haar aantreden, had Carletti, een afgestudeerde filosofe, de archeologen aan het werk gezet bij de Bagno Grande. Toen de beelden boven water kwamen, bleek ze behalve vasthoudend ook slim te zijn. Om te voorkomen dat de beelden in een archeologiemuseum in Rome of Napels terecht zouden komen, kocht de gemeente de tuin van Ezio Paggetti’s weduwe én een palazzo in het dorp – om te verbouwen tot museum.   ‘I tresori restanno qui’, citeerde La Nazione de trotse burgemeester; de schatten zullen hier blijven, in San Casciano.  Met het veiligstellen van de beelden en de opening van het museum, waarschijnlijk in 2027, is het verhaal van het heiligdom nog niet ten einde. De verwachting is dat er nog spectaculaire vondsten in het verschiet liggen. ‘Het terrein is 4,5 hectare groot’, zegt Mariotti. ‘Over een lengte van een mijl liggen veertig bronnen. We zijn hier nog zeker twintig jaar bezig.’ Archeoloog Emanuele Mariotti: ‘We zijn hier nog zeker twintig jaarbezig.’ foto ZOUT magazine Het leven van Ludovico Salerno is sinds de vondst compleet veranderd. Zijn baan als documentairemaker heeft hij opgegeven. Nu de werkzaamheden, met negentig archeologiestudenten uit de hele wereld, zijn hervat staat hij weer met de voeten in de modder. Zijn camera staat klaar op een statief; tussendoor voert hij schoongemaakte grond af met een kruiwagen. Één keer per week geeft hij een rondleiding. ‘Dit verhaal moet worden verteld. Dit was een plaats van hoop en troost die ons aller respect verdient.’ Na het afscheid ga ik nog even op het stenen bankje zitten waar ik 22 jaar geleden zat. Naast mijn broer. De daadwerkelijke herinnering is nog steeds niet terug. Wel het gevoel. De expositie Gli dei ritornano – De goden komen terug met de 24 bronzen beelden maakt momenteel een tournee door Italië. Eind 2024 zal ze te zien zijn in Reggio di Calabria, waar ook de Bronzi di Riace worden bewaard.