De sluitertijd van Vermeer

Mijn vader, inmiddels 91, vertelde me een keer over de periode dat hij in de leer was bij een gerenommeerde kinderarts. Op een dag kwam een jongetje de behandelkamer binnen. Mijn vader liep op hem af om hem te onderzoeken. ‘Wacht even,’ zei de kinderarts. ‘Je moet eerst kijken, naar houding, beweging, oogopslag. Eerst kijken en reflecteren op je indrukken, anders mis je straks essentiële informatie.’ 

De kinderarts deelde de opvatting van Goethe dat denken belangrijker is dan weten, maar dat kijken nog belangrijker is.

Ik zal de grote Vermeer-tentoonstelling in het Rijksmuseum niet bezoeken, uit angst dat ik daar niet kan kijken. Ondanks de ruime opzet lijkt het me onmogelijk om Vermeer tussen de andere, vrolijk fotograferende bezoekers de vereiste aandacht te geven. Ook de veelheid aan informatie zit me in de weg. Bij Vermeer voel ik de sterke behoefte om zijn schilderijen steeds opnieuw met een onbevangen blik te bekijken. Net zoals ik soms een dierbaar boek opnieuw voor het eerst zou willen lezen.

‘Wacht even,’ zei de kinderarts. ‘Je moet eerst kijken.’

Ieder schilderij kun je zien als een reflectie op het fenomeen tijd. Landschappen verwijzen naar de seizoenen, portretten naar een levensfase. In de belangrijkste werken van Vermeer lijkt alles te draaien om het moment. Ik ken geen andere schilder die de tijd zo scherp observeert en in beeld brengt. Het gezicht op Delft toont het korte moment dat het licht op de kerktoren valt. Het was al voorbij voordat de kunstenaar zijn schetsboek had opengeslagen. Het meisje met de parel kijkt achterom, maar voordat hij haar blik kon beantwoorden had ze het hoofd weer gedraaid. 

Vermeer maakte vermoedelijk gebruik van een camera obscura, de voorloper van de fotocamera. Dat hij daarmee de werkelijkheid kon vastleggen in licht en kleur, is op zichzelf al een wonder. Maar dat hij op die manier ook het moment wist vast te houden, is ronduit verbluffend. Vermeer begreep al wat een foto was voordat de techniek die mogelijk maakte. Kijk maar naar het straaltje melk uit de kan van het melkmeisje: Vermeer is de schilder met de kortste sluitertijd.