Wat is er in de 21ste eeuw over van de historische verstrengeling van Rusland en Europa? WIDO SMEETS las Een ander Rusland van slavist Sjeng Scheijen. Over de mythe van de Russische ziel en een wereld ‘waar alles een transactie is en liefde niet bestaat’. En over de kansen om het tij te keren. 

De mensen in de forensentrein tussen Amsterdam-Amstel en Utrecht, elke ochtend om half negen, vormen geen uitzonderlijke groep. Ze zullen weinig verschillen van hun lotgenoten in de trein van een half uur later. 

Maar trek ze allemaal hetzelfde pakje aan, kam hun haar in een middenscheiding, stop een dennenappel in hun rechterhand en zie, nu zijn ze wel uitzonderlijk! De tweede dag zijn ze eraan gewend, de derde dag praten ze er vol vuur over. Op dag vier slaan ze een vent die geen middenscheiding heeft een gat in de kop. En op dag vijf ‘gaan de ijverigste talkshowmoralisten, mensen geboren met de mondhoeken omlaag, de messen slijpen over de vraag of het incident met de hamer voortkomt uit de geschiedenis van uitsluiting van personen met een middenscheiding, of juist niet.’

American Dream Kazimir Malevich, Oogstende vrouwen, het binnenhalen van de rogge II (1912)

Deze ballade van de mensen met een middenscheiding is van Sjeng Scheijen (Maastricht, 1972) en staat in zijn recent verschenen boek Een ander Rusland. Ook de resterende dagen van de week komen aan bod. Op dag zes worden Kamervragen gesteld, op dag zeven besluiten ‘enkele mannen met bezwete voorhoofden en vrouwen met plaknagels om onder een verlaagd plafond te lispelen over de vorming van een actiegroep die zal strijden voor het verbod op dennenappels en het herplaatsen van middenscheiders in een passend reservaat.’

Het benadrukken van je uitzonderlijkheid, wil Scheijen maar zeggen, is een vorm van identiteitsdenken. Het geeft mensen, zeker als het in groepsvorm gebeurt en eindeloos wordt benadrukt, het gevoel van eigenwaarde waar het eerder kennelijk aan ontbrak. Mensen gaan denken dat ze deel uitmaken van iets bijzonders. Een beweging die bigger than life is. Zoals Make America Great Again, een beweging die onherroepelijk uitmondt in de Golden Age of America.  

Als slavist brengt Scheijen, die eerder prachtboeken schreef over Sergej Diaghilev en de Russische avant-garde, de claim op uitzonderlijkheid in verband met het Rusland van Poetin. Een alleenrecht is het niet. Het stikt van de uitverkoren landen. Ook de dictators van dienst in de VS en China denken dat ze landen besturen met een unieke cultuur die hen een vrijbrief geeft tot in de verre omtrek de dienst uit te maken. En dan is er natuurlijk Israël, met zijn ruim 3000 jaar oude claim op het uitverkoren volk. Wij hebben onze eigen Geert Wilders, die met zijn Nederland op 1! blijft volhouden dat blanke landgenoten meer waard zijn dan gekleurde. 

Tsaar Peter leerde als jongeling zeilen van een in Petersburg wonende Nederlander die Frans Timmermans heette

Rusland en Europa zijn helemaal niet zo verschillend als menigeen denkt, zegt Scheijen. Sinds de 17de eeuw is er sprake van een gemeenschappelijk verleden en gedeelde culturele waarden. Dat tsaar Peter als jongeling leerde zeilen van een in Petersburg wonende Nederlander die Frans Timmermans heette, is een van de talrijke faits divers waarmee Scheijen zijn betoog verlucht. Trefzeker prikt hij de mythes over de Russische ziel, ‘geliefd bij marketeers van musea en uitgeverijen’, door. Als hij er bij lezingen vragen over krijgt, maakt hij er korte metten mee. ‘De Russische ziel is de American dream met een bontmuts op.’ 

De ondertitel van Scheijens boek is Bouwstenen voor een vreedzaam Europa ná Poetin. Hij wil optimistisch zijn over de kans dat ‘een ander Rusland’ sterker zal blijken dan het mythologische rijk van Poetin, maar weet dat het land daarvoor eerst in het reine moet komen met het Stalin-verleden. Dat is extra lastig omdat het stalinisme nou net de doctrine is waar Poetin met zijn op volle toeren draaiende leugenmachine op inhaakt; zijn alternatieve waarheid is inmiddels diep in het collectieve bewustzijn ingedaald. 

Toch betekent het niet dat het onmogelijk is, meent Scheijen. Gedurende de 20ste eeuw hebben er meer landen zich opnieuw uitgevonden: Spanje na Franco, Zuid-Afrika na de apartheid, Duitsland na de nazi’s.

Schrijver Sjeng Scheijen. foto Hugo Thomassen

Intussen weten we dat Rusland niet het enige Rijk van het Kwaad is dat de wereldorde bedreigt. Nu Trump de ruimte neemt om zijn dreigementen waar te maken, komt de dreiging voor Europa niet alleen uit het oosten, maar ook uit het westen. Waar Scheijen het bij een beschrijving van het Stalinsime heeft over ‘een ruimte waar alles een transactie is en liefde niet bestaat’ kost het weinig moeite er een verwijzing naar het Trumpisme in te zien. Bij ‘het verheffen van (…) de criminaliteit boven het recht en het presenteren van destructie als een vorm van groei’ heeft hij het over Poetin, maar beseft iedere lezer dat hij het ook over het gedachtegoed van Trump heeft. 

Via gelijkgestemden als Orbán, Le Pen, Wilders, Kickl, Fico en Babis woekert ook in Europa de propaganda die het vertrouwen in de instituties ondergraaft. Maar er is nog een andere vijfde kolonne. Ook wij laten de publieke ruimte koloniseren en het vrije debat ondermijnen door multinationals die door ongekende concentraties van macht en kapitaal vrije markten verstoren en zich met toestemming van overheden onttrekken aan spelregels, arbeidsrecht en belastingen. 

Scheijen tilt de historische verstrengeling van Europa en Rusland naar een 21de-eeuwse dimensie die oproept tot waakzaamheid. Ingeklemd tussen de twee Rijken van het Kwaad zijn de EU-landen niet ver verwijderd van ‘een Poetinistisch model waarbij technocraten en oligarchen de macht hebben en hun bevolking de kritische vermogens ontnemen door hun het gif van de xenofobie toe te dienen.’ 

Zo gaat Een ander Rusland ook over ons. En, indirect, over het in het boek niet aangekaarte raadsel dat tientallen miljoenen stemgerechtigden staan te juichen bij deze grimmige goden en hun weinig opwekkende herwaardering van alle waarden. 

Sjeng Scheijen, Een ander Rusland. Bouwstenen voor een vreedzaam Europa na Poetin. Amsterdam, Prometheus, 2025