Zijn mensen met een middenscheiding bijzonderder dan andere mensen? Kunnen ze aan hun kapsel rechten ontlenen die anderen niet hebben?
Het benadrukken van je uitzonderlijkheid, beweert Sjeng Scheijen in zijn zojuist verschenen boek Een ander Rusland, is een vorm van identiteitsdenken. Het geeft mensen, zeker als het in groepsvorm gebeurt en eindeloos wordt benadrukt, het gevoel van eigenwaarde. Mensen gaan denken dat ze deel uitmaken van iets bijzonders. Een beweging die bigger than life is. Zoals Make America Great Again. En Nederland op 1!
Als slavist brengt Sjeng Scheijen (Maastricht, 1972), die eerder prachtboeken schreef over Sergej Diaghilev en de Russische avant-garde, die claim op uitzonderlijkheid in verband met het Rusland van Poetin. Een alleenrecht is het niet, het stikt van de uitverkoren landen en volken. Israël gaat er prat op, net als de VS. Dichter bij huis houdt Geert Wilders vol dat blanke Nederlanders meer waard zijn dan gekleurde.
Rusland en Europa zijn helemaal niet zo verschillend als menigeen denkt, zegt Scheijen. Sinds de 17de eeuw is er sprake van een gemeenschappelijk verleden en gedeelde culturele waarden. Dat tsaar Peter als jongeling leerde zeilen van een in Petersburg wonende Nederlander die Frans Timmermans heette, is een van de talrijke faits divers waarmee Scheijen zijn betoog verlucht. Trefzeker prikt hij de mythes over de Russische ziel, ‘geliefd bij marketeers van musea en uitgeverijen’, door. Als hij er bij lezingen vragen over krijgt, maakt hij er korte metten mee. ‘De Russische ziel is de American dream met een bontmuts op.’
De ondertitel van Scheijens boek is Bouwstenen voor een vreedzaam Europa ná Poetin. Hij wil optimistisch zijn over de kans dat ‘een ander Rusland’ sterker zal blijken dan het mythologische rijk van Poetin, maar weet dat het land daarvoor eerst in het reine moet komen met het Stalin-verleden. Dat is extra lastig omdat het stalinisme nou net die doctrine is waar Poetin met zijn op volle toeren draaiende leugenmachine op inhaakt; zijn alternatieve waarheid is inmiddels diep in het collectieve bewustzijn ingedaald.
Toch betekent het niet dat het onmogelijk is, meent Scheijen. Gedurende de 20ste eeuw hebben er meer landen zich opnieuw uitgevonden: Spanje na Franco, Zuid-Afrika na de apartheid, Duitsland na de nazi’s.
Intussen weten we dat Rusland niet het enige Rijk van het Kwaad is dat de wereldorde bedreigt. Nu Trump de ruimte neemt om zijn dreigementen waar te maken, komt de dreiging voor Europa niet alleen uit het oosten, maar ook uit het westen. Waar Scheijen het bij een beschrijving van het stalinisme heeft over ‘een ruimte waar alles een transactie is en liefde niet bestaat’ kost het weinig moeite er een verwijzing naar het Trumpisme in te zien. Bij ‘het verheffen van (…) de criminaliteit boven het recht en het presenteren van destructie als een vorm van groei’ heeft hij het over Poetin, maar beseft iedere lezer dat het ook over het gedachtegoed van Trump heeft.
Via gelijkgestemden als Orbán, Le Pen, Wilders, Kickl, Fico en Babis woekert ook in Europa de propaganda die het vertrouwen in de instituties ondergraaft. Maar er is nog een andere vijfde kolonne. Ook wij laten de publieke ruimte koloniseren en het vrije debat ondermijnen door multinationals die door ongekende concentraties van macht en kapitaal vrije markten verstoren en zich met toestemming van overheden onttrekken aan spelregels, arbeidsrecht en belastingen.
Scheijen tilt de historische verstrengeling van Europa en Rusland naar een 21de-eeuwse dimensie die oproept tot waakzaamheid. Ingeklemd tussen de twee Rijken van het Kwaad zijn de EU-landen niet ver verwijderd van ‘een Poetinistisch model waarbij technocraten en oligarchen de macht hebben en hun bevolking de kritische vermogens ontnemen door hun het gif van de xenofobie toe te dienen.’
Zo gaat Een ander Rusland ook over ons. En, indirect, over het in het boek niet aangekaarte raadsel dat tientallen miljoenen stemgerechtigden staan te juichen bij deze grimmige goden en hun weinig opwekkende herwaardering van alle waarden.

Sjeng Scheijen komt zondag 9 februari om 15.00 uur naar ’t Pesthuys in Maastricht om Een ander Rusland toe te lichten. pesthuyspodium.nl

Sjeng Scheijen, Een ander Rusland. Bouwstenen voor een vreedzaam Europa na Poetin. Amsterdam, Prometheus, 2025

Schrijver Sjeng Scheijen. foto Hugo Thomassen