Gaan we met zijn allen ten onder, of zijn er kansen om te overleven, als eenling of als klein collectief? WIDO SMEETS ging bij Bureau Europa op zoek naar ontsnappingsroutes. ‘Ondanks alle rampscenario’s blijven we grijpen en graaien. Waarom? Omdat het kan.’

In april 2019 baarde acteur Jeroen van Koningsbruggen de nodige ophef toen hij zich in een interview in De Volkskrant manifesteerde als ‘prepper’. Ter voorbereiding op de nakende ondergang van de wereld had hij voor jaren voedsel opgeslagen in zijn (tweede) huis in Limburg, ‘echt gevriesdroogde shit die wel 35 jaar goed blijft.’

Een prepper is iemand die zich voorbereidt op een noodsituatie, een ramp of erger. Nu de klimaatcrisis voelbaar om zich heen grijpt, en overheden er schrikbarend weinig tegenover weten te stellen, is er sprake van een groeiende subcultuur van mensen die zich serieus voorbereiden op de rampspoed die gaat komen – en waartoe intussen ook een Russische kernaanval mag worden gerekend.

Behalve een prepper is Jeroen van Koningsbruggen ook een complotdenker – een niet ongebruikelijke combinatie overigens. Zo denkt hij dat de Amerikaanse overheid achter de aanslagen van 9/11 zit en heeft hij twijfels bij de staat van de medische wetenschap. 

‘Doomsday preppers’ zijn van alle tijden. Noach, de Bijbelse figuur die have en goed verzamelde op een ark om zo een zondvloed te overleven, kan gezien worden als een archetype prepper. Onder zijn navolgers treffen we de meest bizarre figuren aan; documentairemakers als Louis Theroux reizen de meest afgelegen oorden, vooral in de VS, af om ze te portretteren. 

Het preppen op onverwacht grote schaal zagen we toen in maart 2020 corona om zich heen greep. In de supermarkten duwden consumenten hun met toiletrollen en pakken spaghetti volgestouwde winkelwagentjes in lange rijen naar de kassa. De ware Doomsday Preppers zijn er natuurlijk al veel langer, al is er zeker sprake van een snelle aanwas; wie ogen en oren openhoudt, kan moeilijk verbaasd zijn.  

Een bijzondere vermelding verdient de categorie waartoe Europarlementariër Marcel de Graaff van Forum voor Democratie behoort. Tijdens een door zijn partij georganiseerd Oekraïne-symposium, afgelopen maand, zei hij te verwachten dat Rusland de gaskraan naar Duitsland helemaal dicht gaat draaien. De Duitse economie raakt dan in een diepe recessie, iets wat hij toejuicht. ‘Als de Duitse economie kapotgaat, dan gaat de EU kapot. En ik haat de EU’, noteerde NRC uit zijn mond. Intussen bereidt de FvD’er zich voor op een barre winter; zijn gezin heeft alvast een aardige voorraad brandhout en voedsel ingeslagen. 

Dennis de Bel, Mountain Stronghold (2022). foto ZOUT magazine

Wie bovenstaande perspectieven verwacht bij de tentoonstelling Prepper Paradise in Bureau Europa in Maastricht, heeft het mis. In een toelichting in een folder bij de expositie zegt curator Ward Janssen dat niet de prepper het onderwerp van de tentoonstelling is, maar ‘de gemoedstoestand van de wereld waarin hij kan ontstaan: een wereld waar de dreigende belofte van catastrofe en chaos terecht in de lucht hangt’. En de kunstenaars die hij heeft geselecteerd, zijn trouwens vooral bezig met de rol van technologie in ons bestaan. Over preppen gaat het zelden.

Preppers worden, bondig samengevat, overmand door twijfels, wanhoop, vage beloftes en gevoelens van verzet. De gemoedstoestand die daaruit voortkomt is volgens Janssen het vertrekpunt van Prepper Paradise. Daaruit is een voorhoede, noem het een elite, ontstaan die beseft dat het te laat is en haar heil zoekt in bunkers, capsules en ondergrondse vluchtoorden. Voor het overgrote merendeel van de bevolking zijn deze oplossingen te hoog gegrepen; die mag het, als het erop aankomt, zelf uitzoeken.   

In Bunker Archeology (1975) van stedenbouwkundige Paul Virilio gaat het over Duitse bunkers langs de Normandische kust; relieken van de Tweede Wereldoorlog. Indrukwekkend en achterhaald, maar allesbehalve een paradijs voor preppers. Ook niet als de nood aan de man is. 

Architect Paul Kuipers ontwierp langs de Amsterdamse grachten een labyrint voor klokkenluider Edward Snowden, ‘een vrijplaats om zijn visie te etaleren’. Host Edward Snowden! The Encrtyption of Space (2020) is een interessant initiatief – maar de relatie met preppen?

Hetzelfde geldt voor de Trophy Helmet (2103) van Ted Noten, een van de objecten die hij ontwierp ‘om de vrouw te wapenen in haar persoonlijke strijd tegen het patriarchaat’, aldus de wandtekst. Is het feminisme nu ook al een vorm van preppen?

Dichter bij de thematiek komt Planet City (2021) van Liam Young, een science fiction video over een ultra-metropool voor tien miljard mensen waarin de wereldbevolking tijdelijk kan worden ondergebracht als Moeder Aarde het niet meer trekt. Met tien miljard op een kluitje is preppen geen keuze meer, maar bittere noodzaak. 

De meeste objecten in Prepper Paradise zijn kil en afstandelijk, zoals technologie nu eenmaal is dan wel geacht wordt te zijn. Een uitzondering is Stine Deja die met Last Resort: Thermal Womb (2019) een warme installatie aflevert over een nog onvoltooide technologie waarbij je jezelf kan invriezen, in afwachting van betere tijden. Of het fris en fruitig bijkomen uit de winterslaap gaat lukken, is nog de vraag. Grenzeloos optimisme of struisvogelpolitiek, de ontdooide toekomst zal het leren. 

Eigenlijk zijn de gigantische datacenters die her en der in de polder opduiken ook voorbeelden van preppen, moet Dennis de Bel gedacht hebben toen hij van Bureau Europa een werk in opdracht mocht maken. Met Mountain Stronghold (2022) ontwierp hij drie metalige kasten die moeten verwijzen naar wat die datacenters in wezen zijn: ‘nieuwe infrastructuren van macht en exploitatie’. 

In Tannhäuser Gate (2018) laat Rustan Söderling met een post-apocalyptische terugblik op een verlaten supermarkt zien waar het misging met onze beschaving: tot de laatste seconden van zijn ondergang leefde de mens in een vercommercialiseerde, geglobaliseerde cultuur die de aarde willens en wetens heeft leeggeplunderd. In die laatste fase, zo lijkt het, zitten we nu, op het hoogtepunt van het hyperkapitalisme waarin we, ondanks alle rampscenario’s die we onszelf voorschotelen, blijven grijpen en graaien. Waarom? Omdat het kan.

Af en toe dekt de titel in Pepper Paradise de lading, maar meestal niet. het blijft een raadselachtige presentatie waar je, eenmaal buiten, constateert dat je al met al weinig wijzer bent geworden. Ook niet over de gemoedstoestand van de prepper. Daarvoor moeten we kennelijk toch bij de old school media zijn, met hun recht toe recht interviews en reportages over types als Jeroen van Koningsbruggen en Marcel de Graaff. 

Prepper Paradise, van 26.03 t/m 14.08 in Bureau Europa in Maastricht. bureau-europa.nl