Ook dit jaar geen Boekenbeurs Antwerpen. MARC PEIRS vraagt zich af waar het mis ging en og een comeback nog wel kans maakt. ‘Bij Boektopia in Kortrijk spendeert het publiek vijf keer meer aan boeken.’ 

Elk jaar trokken de Verbekes met het hele gezin naar de Boekenbeurs in Antwerpen. ‘Het was het enige evenement waar vader en moeder hun kinderen een onbegrensd budget lieten uitgeven’, haalt auteur Annelies Verbeke jeugdherinneringen op aan de befaame boekenbeurs die in 2019 voor het laatst werd gehouden. 

De eerste editie van de beurs was in 1932. Op het hoogtepunt, rond de jaren 2010, lokte de Boekenbeurs zo’n 170 duizend boekenliefhebbers naar Antwerpen. Het leek wel of de Boekenbeurs zou zonder al te veel trammelant een eeuweling worden. Het mocht niet zijn.  

Uitgeverijen, schrijvers en boekhandels vlogen elkaar in de haren over de ticketprijs en over het bijwijlen oubollige karakter van de auteursontmoetingen. Én, niet als minste, over de grootschalige verkoop van boeken; elk op de beurs gekocht boek werd niet in de winkel aangeschaft. Zo botsten de belangen van de onafhankelijke boekhandel met die van de uitgeverijen, die de Boekenbeurs toch vaak als een gigantische marktplaats beschouwden waar ze stapels en stapels boeken konden afzetten.

Intussen liet het publiek het afweten en ging de opkomst in vrije val: in 2014 waren er 155 duizend bezoekers, tijdens de editie van 2019, die de laatste bleek te zijn, klokte de beurs af op 129 duizend bezoekers. Het jaar erna was er de coronacrisis, in 2021 ging organisator Boek.be failliet. Na deze dubbele nekslag is Antwerpen al vijf Boekenbeurs-loze najaren ver.  

Literair journalist Dirk Leyman van De Morgen: ‘Het is zo goed als onmogelijk om vanaf nul een organisatie terug tot leven te wekken die het hele organisatorische, financiële en praktische plaatje van zulk een beurs invult. Het momentum voor een herstart van de Boekenbeurs in Antwerpen is voorbij, denk ik.’ 

Terwijl de Boekenbeurs zieltogend ten onder ging, toonden andere spelers met meer of minder succes hun creativiteit. In 2021 wierp het festival LEES! zich op tot opvolger, maar de opkomst was met 24 duizend bezoekers aan de magere kant. In 2020, tijdens de coronacrisis, was er in de Antwerpse expohallen het Boekenfeest, waar VRT-radiomaker Tom De Cock op elf dagen tijd 300 auteurs interviewde. In 2023 maakte het Antwerpse festival Zuiderzinnen een geslaagde comeback. Ook het festival Crossing Border vond een plek in Antwerpen. ‘Tel daar de vele plaatselijke initiatieven bij’, zegt Leyman, ‘van bibliotheken, lokale overheden, gedreven boekhandelaren. Dan kan je besluiten dat de boekenliefhebber in november heel veel kansen heeft om schrijvers te zien en te horen. Dat hoeft niet per se tijdens een Boekenbeurs te zijn. Trouwens, die gigantische beurzen, zijn die nog van deze tijd?’

En, er is intussen een alternatief. In 2021 sloegen de uitgeverijen Lannoo, Standaard Uitgeverij, Pelckmans en VBK de handen in elkaar voor een literair evenement in Kortrijk Xpo. Boektopia was meteen een schot in de roos. De eerste editie lokte 10 duizend bezoekers, de editie van vorig jaar had er 47 duizend. ‘Dit jaar zullen we tevreden zijn als we 60 duizend bezoekers krijgen’, zegt Boektopia-directeur Patrick Boeykens.

In het kielzog van de vier founding fathers nemen steeds meer uitgevers deel aan het evenement. ‘Voor ons is Boektopia de waardige opvolger van de Boekenbeurs van Antwerpen’, zegt Kristof Lamberigts van Borgerhoff en Lamberigts stellig. ‘Ik zie op Boektopia geen gigantisch maar wel een geïnteresseerd publiek dat maar liefst vijf keer meer spendeert aan boeken dan het publiek van de Boekenbeurs in Antwerpen destijds.’

Boektopia 2024, van 26 oktober tot 3 november, wordt gedragen door niet minder dan 130 uitgeverijen, volgens Lamberigts ‘zo goed als de hele uitgeverijwereld.’ Ook de Vlaamse overheid toont zich een financieel belangrijke partner. Boektopia zet stevig in op ‘beleving’, en dat lukt, zegt directeur Boeykens: ‘Bij de vorige editie hebben 13 duizend van de 47 duizend bezoekers aan minstens één activiteit deelgenomen. Tijdens de Boekenbeurs van Antwerpen was dat 14 duizend op 120 duizend bezoekers.’ 

‘Ik ben voor elk initiatief dat het karige inkomen van een auteur opkrikt’

Tot nu toe leverden Oost- en West-Vlaanderen het merendeel van de bezoekers. Maar Boektopia kijkt voorbij de provinciegrenzen. Het hele najaar plant Boektopia Op Toer elk weekend activiteiten in Antwerpen, Leuven en Genk-Hasselt. Ook inhoudelijk maakt Boektopia keuzes. Boeykens: ‘We zijn het literaire evenement waar kinderen en jongeren zeer welkom zijn. De organisatoren houden ook de boekhandel te vriend. De uitgeverijstands op de beurs zijn informatief en dienen als signeerplek. Wie boeken wil kopen, kan terecht bij één centrale stand met één centrale kassa’.

Toch heeft de traditionele Boekenbeursformule nog supporters – in Antwerpen, uiteraard. ‘De twee edities van Boektopia werden door de organisatie als succesvol bestempeld, maar de bezoekcijfers kwamen niet in de buurt van die van de Boekenbeurs. Met alle respect en sympathie voor Kortrijk, maar zulk groot boekevenement hoort thuis in onze Scheldestad’, zegt de Antwerpse Schepen voor Cultuur Nabilla Ait Daoud. In haar argumenatie verwijst ze naar de ‘jarenlange traditie’ en de ‘centrale ligging en uitstraling van Antwerpen’.

Marc Grossen van L&Mbooks, dat de distributie en promotie doet van Singel Uitgeverijen, een cluster van literaire uitgeverijen als De Arbeiderspers en Querido, heeft tijdens Boektopia 2024 ruim 400 boeken in de aanbieding. Ook hij snakt naar de herstart van de Antwerpse Boekenbeurs. ‘Boektopia lokt vooral West-Vlamingen. Er is een lokale meerwaarde maar ik kan Boektopia onmogelijk zien als de waardige opvolger van de Boekenbeurs.’  

Wat vindt tot slot Annelies Verbeke van de Boektopia-formule? ‘Vorig jaar was ik uitgenodigd op Boektopia bij radiomakers Bent Van Looy en Ruth Joos. Natuurlijk ging ik daar op in. Een publiek interview, een lezing, een auteursontmoeting in een cultureel centrum of een optreden tijdens een beurs: ik ben pro elk initiatief dat boeken voor het voetlicht brengt en het karige inkomen van een auteur opkrikt.’

Toch voelt Verbeke zich als auteur het best op haar plaats in de kleine, onafhankelijke boekhandel. “Een beurs kan fijn zijn, maar bij rustige momenten zit je daar als schrijver vaak wat voor je uit te staren, een beetje koekeloeren tot wanneer iemand komt vragen of ze bij mij hun net gekochte boeken kunnen afrekenen, of waar het dichtstbijzijnde toilet is.’  

boektopia.be / boekenmaand.antwerpen.be