Lesjes leren in het theaterpluche

econoom, en Smit, opgeleid als bedrijfskundige, nu samen het podium opgaan, is daarom niet eens zo vreemd.

Op weg naar Bruto Nationaal Geluk heet hun gezamenlijke voorstelling. Smit: “Het gaat over hoe geld onze levens is gaan beheersen. We zijn allemaal in meer of mindere mate homo economicus geworden. De voorstelling moet vermaken en inspireren. Het is fijn als de vragen die we oproepen nog een paar dagen in de hoofden van het publiek blijven rondzingen.”
Het steek-er-wat-van-op-theater rukt op. Zeker in Nederland, waar DWDD University met tv-colleges van onder anderen de wis- en natuurkundige Robert Dijkgraaf, bioloog Freek Vonk en historica Beatrice de Graaf bewees dat er wel degelijk een groot publiek bestaat voor mensen die een leerzaam verhaal kunnen overbrengen.

Veel sprekers deden ervaring op in de kleine zaaltjes, op symposia en bedrijfsbijeenkomsten. Ook Smit: “Als je na lang onderzoek en werken in eenzaamheid een boek hebt geschreven is het fijn om erover te vertellen.” En ook hij is een homo economicus. “Dat je na afloop een rekening kunt sturen, is ook prettig als zelfstandige zonder personeel.” Nu lonken voor hem de theaters.
Ook voor Arjan Erkel. Hij staat het komende seizoen met Vrijheid van denken en doen op 25 plekken op de planken. Erkel werd in 2002 als medewerker van Artsen Zonder Grenzen ontvoerd door rebellen in de Russische deelrepubliek Dagestan om pas ruim zeshonderd dagen later te worden vrijgelaten. “Toen ik een maand of twee thuis was zei iemand: waarom ga je geen lezingen geven over je ervaringen. Dat ben ik gaan doen, terwijl in ondertussen aan mijn boek Ontvoerd schreef. In de loop der jaren is mijn aanpak wat verbreed. Bij een van mijn lezingen zei iemand voor de gein: ‘Wat is nu twintig maanden ontvoering? Ik word al dertig jaar door mijn vrouw gegijzeld.’ Dat zette me aan het denken. Daarna ben ik de gevangenschap meer en meer als een metafoor gaan gebruiken. Iedereen roest wel eens vast. We hebben de neiging om zaken uit te stellen. Hoe breek je daar doorheen, overschrijd je je grenzen, overtref je jezelf?”

Arjan Erkel. foto Dick Vos

Erkel bracht zijn verhaal inmiddels talloze malen op uiteenlopende plekken, voor uiteenlopende soorten publiek. Hij verzorgt ook workshops en coacht (deels via wandelingen). “Nu ga ik voor het eerst de theaters in.”
Tijdens zijn ontvoering hield Erkel zichzelf onder meer op de been met het zingen van liedjes, waaronder Oerend hard. Het zorgde ervoor dat de rebellen in Dagestan dat nummer na enige tijd fonetisch mee konden zingen. Reden voor Erkel om Jan Wilm Tolkamp, voormalig gitarist van Normaal, mee te nemen op zijn toer langs de podia. “Het vergt iets meer precisie dan voorheen bij de lezingen, werken met een regisseur. Ik moet op de juiste momenten de stiltes laten vallen, timen met het licht en de muziek. Maar verder wil ik ook wel iets van de spontaniteit van de lezingen overeind houden. Er moet ruimte blijven voor interactie met het publiek.”

Han Vogel, paukenist bij de philharmonie zuidnederland, geeft begin volgend jaar met dirigent Dimitri Liss onder het motto Meesterwerk centraal tekst en uitleg bij de Tweede Symfonie van de Finse componist Sibelius. “Over de precieze aanpak gaan we nog brainstormen. Het is voor het orkest een poging om te zoeken naar nieuwe concertvormen. Bij succes komt er een vervolg.”

Vogel vertelt vaker over en bij uitvoeringen. De zestiger werd zelf enthousiast voor het verhaal bij composities, toen hij als vijftien-/zestienjarige lid was van het Nationaal Jeugd Fanfareorkest. “Dat werd destijds geleid door Piebe Bakker, een bevlogen dirigent. Hij gaf niet alleen technische aanwijzingen, maar vertelde ook boeiend over werken die we speelden. Muziek werd zo meer als alleen de noten. Ik kreeg een idee van de intenties van de componist. Zo werkt het volgens mij ook bij het publiek. Door wat extra uitleg gaan ze de muziek nog beter beleven.”

Aan stof geen gebrek. “Met alle beschikbare informatie is het eerder een kwestie van kill your darlings. Aan een stortvloed aan jaartallen heeft het publiek niets. Achtergrond die helpt om een stuk in zijn tijd te kunnen plaatsen wordt wel gewaardeerd, net als een paar mooie anekdotes. In het ideale geval kun je de toehoorders nog een spoorboekje meegeven dat hen in staat stelt de structuur van een werk te volgen. Sjeherazade van Rimski-Korsakov leent zich daar bijvoorbeeld goed voor. Bij andere composities is het lastiger.”

Een paar opmerkelijk details uit de repetities neemt Vogel ook graag mee. “Een orkest is voor veel mensen toch een tamelijk anoniem geheel. Dat wordt minder als je ze een beeld kunt geven van de samenwerking tussen dirigent, solisten en overige musici tijdens de voorbereidingen.”

Of de behoefte aan verhaal bij concerten groeit, durft Vogel niet te beweren. “De vormen veranderen wel. Vroeger stond de informatie in het boekje dat de mensen vooraf kregen uitgereikt. Nu is er onze glossy De Klank en maken we videotoelichtingen bij concerten die mensen vooraf al kunnen bekijken.”

Pianist en educator Marc Erkens is de komende maanden op de Belgische podia te zien met Waar muziek nu echt overgaat. “Eigenlijk doe ik niet veel anders dan wat ik altijd al gedaan heb. Toen was het publiek enthousiast, maar verder kraaide er geen haan naar.” Dat is veranderd. Zijn optreden in het Canvas-programma Culture Club maakte van Erkens een bekende Vlaming. Op toegankelijke wijze ontleedt hij voor de televisiekijkers composities variërend van de atonale muziek van Schönberg en Bachs Matthaüs-Passion tot Leonard Cohens Hallelujah en All I want for christmas is you van Mariah Carey. “Ook in de theaters probeer ik dit seizoen weer dat enthousiasme op te wekken door te vertellen wat mensen bij de eerste ooropslag horen en wat er werkelijk achter composities zit.”

Met gevoel voor understatement noemt Erkens het “een babbelconcert”. Hij werd op zijn veertiende al gevraagd om inleidende teksten voor te lezen bij uitvoeringen voor jeugd en muziek. “Niet veel later ben ik mijn eigen verhalen gaan vertellen. Dat maakte het veel gemakkelijker om direct contact met het publiek te maken. Uiteindelijk ben ik een betere verteller geworden dan een pianist. Maar de extra impuls door mijn verschijnen op tv heeft me wel verrast.”

Erkens is er wel gelukkig mee: “Het trouwe klassieke publiek vergrijst. Basiskennis over muziek is weggeëbd. Maar als je de mensen de juiste sleutel tot stukken aanreikt, kun je ze wel degelijk begeesterd krijgen. Zelfs de vrienden van mijn zoon, die niks met klassieke muziek hebben, zeggen tegen hem dat ze het wel tof vinden als ik erover vertel.”

Jeroen Smit denkt dat de populariteit van de educatieve voorstellingen ook weleens te maken kan hebben met de overvloed aan informatie die mensen over zich heen krijgen. “Ze willen zaken beter begrijpen, maar raken verstrikt in de hoeveelheid. Kenners met tekst en uitleg zijn dan welkom.”

Waar het eindigt, valt niet te voorspellen? Nederlands troetelhistoricus annex mopperkont Maarten van Rossem vulde vijf jaar geleden al een paar avonden het Amsterdamse Carré met zijn oudejaarsconferences. André Kuipers staat in november in dezelfde plaats in de Ziggo Dome met een lezing 2.0. De astronaut vertelt tijdens de SpaceXperience zijn ruimteverhalen, waarbij multimediaal alles uit de kast wordt gehaald om allerlei ervaringen aanschouwelijk en navoelbaar te maken. Het eerste stadioncollege kan zomaar eens nabij zijn.

Het bruto nationaal geluk van Jeroen Smit en Hans Sibbel, op 23/10 in Theater aan het Vrijthof Maastricht, op 2 november in Parktheater Eindhoven.
Vrijheid van denken en doen van Arjan Erkel, op 24/11 in De Domijnen Sittard. Meesterwerk centraal van philharmonie zuidnederland: op 23/2 in Tilburg (23/2).
Waar muziek echt over gaat van Mark Erkens: Op 9/11 bij C-mine cultuurcentrum Genk, op 15/12 in De Warande Turnhout en op 28 maart in Cultuurcentrum Hasselt.