Over de mythische status van een pisbak - Barbara Visser onderzocht de geschiedenis van Duchamps befaamde Fountain

Barbara Visser ging achter de ware geschiedenis aan van Marcel Duchamps befaamde . EDO DIJKSTERHUIS legt uit hoe ze Tik Tok-filmpjes gebruikte en een avatar ontwierp van barones Elsa von Freytag-Loringhoven – wellicht de échte bedenker van de museale pisbak. ‘Duchamp heeft zich dat verhaal toegeëigend.’

Het met R. Mutt (spreek uit: Armut, armoede in het Duits) gesigneerde urinoir Fountain uit 1917 is herhaaldelijk uitgeroepen tot het invloedrijkste kunstwerk van de 20ste eeuw. Toen een paar jaar geleden werd beweerd dat niet Marcel Duchamp de bedenker was van deze eerste readymade maar een andere, geheel onbekende kunstenaar, zag Barbara Visser daar meteen een film in.

‘Ik had nog nooit gehoord van deze Elsa von Freytag-Loringhoven, bekent Visser, die het gegeven gebruikte voor haar film Alreadymade. ‘Maar het idee dat zij als vrouw dit werk had gemaakt en dat dat pas honderd jaar later aan het licht kwam, triggerde mij. Ik vroeg me af in hoeverre Elsa zelf moeite had gedaan een plek te krijgen in de kunstgeschiedenis, of zij dat belangrijk vond. Als ik naar haar oeuvre kijk, denk ik van wel. Zij was een levend kunstwerk, een wandelende performance met beha’s gemaakt van conservenblikken en een kaal geschoren, roodgelakt hoofd. Elsa was totaal vrijgevochten en compromisloos.’

Still uit Alreadymade.

Aan haar derde huwelijk had Elsa von Freytag-Loringhoven de titel barones overgehouden, maar ze was arm als een kerkrat. Ze leed aan syfilis en ondervoeding, en stierf in 1927 op 53-jarige leeftijd.

Dat er maar weinig informatie over deze ‘mama van Dada’ voorhanden is, weerhield Visser niet van haar idee om een film over haar te maken. ‘Ik vind dat je de witte vlekken niet per se helemaal hoeft in te vullen. Afwezigheid kan ook een kracht zijn.’ Omdat film om bewegend beeld draait, begon ze met het construeren van een avatar, een digitale incarnatie, van de barones.

Het authenticiteitsgehalte werd opgekrikt toen Visser tijdens haar research een filmfragment uit 1920 op het spoor kwam, ‘met de geweldige titel A Philistine in Bohemia. In een scène van anderhalve minuut speelt Elsa min of meer zichzelf. Ze is van straat geplukt en draagt haar eigen kleren, waarin ze een dansende bohémien speelt in een café.’

Barbara Visser: ‘Duchamp heeft zich dat verhaal toegeëigend.’

In de speurtocht naar de vrouw die bijna verdwenen was in de nevelen van de tijd, raakte de kwestie van het auteurschap van Fountain steeds verder naar de achtergrond. Visser zelf twijfelt of de kunstgeschiedenis wel zo drastisch moet worden herschreven als sommige voorvechters van Von Freytag-Loringhoven beweren. ‘Zoals dat in de kunst wel vaker gebeurt, en zeker bij een groep als de dadaïsten, die niet alleen collega’s waren maar ook kroegmaatjes en vrienden, ontstaan dingen op een chaotische manier. Later wordt daar een rationeel verhaal opgeplakt. Duchamp heeft zich dat verhaal toegeëigend.’

‘Ik ergerde me op een gegeven moment wel aan dat kloteding’

‘Ik ergerde me op een gegeven moment wel aan dat kloteding’, zegt Visser over de pisbak met een bijna mythische status. ‘Maar ik beschouw het ook als een prisma – het heeft zelfs die driehoekige vorm – om naar dingen als originaliteit en identiteit te kijken. Het idee van de readymade staat bovendien dichtbij de invulling van mijn eigen kunstenaarschap. Ik kom uit de wereld van de fotografie en sta als zodanig verder weg van het unieke handwerk. Ik vind goed kiezen belangrijker dan maken.’

Ook Alreadymade beschouwt ze als een soort readymade. Zo maakt ze kwistig gebruik van YouTube en Tik Tok-filmpjes en nodigt ze een internationaal gezelschap van kunsthistorici uit voor een online discussie in een virtuele Starbucks, waarbij de deelnemers de vorm aannemen van een banaan, alien of andere cartoonfiguur. ‘In deze virtuele Starbucks kunnen ook onbekenden zich in het gesprek mengen – dan word je meteen aangerand door Spongebob! Maar wat ik echt interessant vond was dat deze digitale koffiebar een WC had met, jawel, een urinoir.’

In Alreadymade laat Visser open en bloot zien hoe ze alle puzzelstukjes van haar film aan elkaar smeedt. Op de geluidsband hoor je haar met de editor discussiëren, op het scherm zie je hoe bepaalde beelden worden opgepoetst, of dat watermerken op foto’s van Getty en Shutterstock juist pontificaal blijven zitten. Daarnaast vroeg ze een jonge performancekunstenaar om in de huid van Elsa von Freytag-Loringhoven te kruipen.

Still uit Alreadymade.

Ondanks de vrijheid die zij zichzelf gunde, kon ze ook heel veel níet kwijt in haar film. ‘Nog tijdens de montage was ik stiekem aan het researchen. Het was om puur praktische redenen dat ik moest afronden, want er was nog veel meer te ontdekken.’

In Ann Demeester, directeur van Kunsthaus Zürich, vond ze een partij die wel oren had naar een museale variant van de film. ‘Ik heb hem uit elkaar getrokken in vijf delen en ben daarop gaan voortborduren. Op YouTube kun je wel honderden filmpjes vinden van loodgieters die een urinoir installeren, telkens in een andere taal, in een andere badkamer. Zet die achter elkaar en je hebt weer een scène.’

De videoprojecties combineert Visser met 3D-geprinte urinoirs, waarvan de opzettelijk mislukte exemplaren het tegendeel zijn van de readymade: unieke werken. Het geheel wordt afgemaakt door beelden uit de museumcollectie van Kunsthaus Zürich, voornamelijk van anonieme vrouwen. ‘Ik vond een 2,5 meter grote, in vier delen gesplitste Femme van Alberto Giacometti in dozen. Die laat ik zo zien, als een vrouw in stukken. Het is de verbeelding van een mislukt leven, een mislukt kunstenaarschap.’

Barbara Visser, Alreadymade. Vanaf 7 maart te zien in de bioscoop

Barbara Visser, Alreadymade – Between Fact and Fiction. T/m 12.05 in Kunsthaus Zürich