Met geurkaartjes en voeltekeningen kunnen ook museumbezoekers met een beperking worden bediend. EDO DIJKSTERHUIS ging kijken, voelen, ruiken en luisteren in het Van Abbemuseum. ‘Het is vooral de losse manier van presenteren die indruk maakt.’

De opstelling van de vaste collectie gold in veel musea lange tijd als een verplicht nummer waar je zo snel mogelijk doorheen liep, op weg naar een tijdelijke tentoonstelling: dat is namelijk het visitekaartje van de curator. Een tijdelijke expositie bevat immers opmerkelijke bruiklenen en vertelt verhalen die urgent zijn, en spraakmakend. Daar kopen mensen een kaartje voor – niet voor stukken die het museum al jaren in bezit heeft en iedereen wel denkt te kennen.

Gestegen verzekeringskosten en steeds grotere investeringsrisico’s hebben echter gezorgd voor een kentering in het ‘blockbusterdenken’, met het Van Abbemuseum in Eindhoven als voorloper. Sinds zijn aantreden in 2004 experimenteert directeur Charles Esche met het afstoffen van de eigen collectie. De nieuwste opstelling, Dwarsverbanden, is zo geslaagd dat collega-directeuren er goed aan zouden doen een kijkje te gaan nemen.

Dwarsverbanden beslaat ruim honderd jaar recente kunstgeschiedenis. De aanpak is chronologisch gekoppeld aan los geweven thema’s. Zo wordt onder de subtitel Gedeelde gemeenschap de formele kunst uit de periode 1960-1980 gepresenteerd en komen onder de noemer All About Love (1990-heden) vrouwenemancipatie, burgerrechtenbeweging en klimaatverandering aan bod.

In de zalen met de meest recente kunst is een golfplaten hut met filmprojecties te zien van het Australische Karrabing Film Collective, een felgekleurd houten huis op palen van Marjetica Potrč en een voorouderbeeld van Rodan Omomá uit Papoea-Nieuw-Guinea. In menig ander museum zouden zulke onbekende kunstenaars op de ere-plek geforceerd politiek correct aandoen, maar Esche liet al werk van niet-westerse kunstenaars zien toen ‘diversiteit’ nog geen afvinkcategorie was op subsidieaanvraagformulieren. De programmering van het Van Abbemuseum bestaat al een tijdje voor een groot deel uit retrospectieven van vergeten of nooit opgemerkte kunstenaars uit de mondiale marge. Sommigen van hen zien we nu terug in Dwarsverbanden, zoals Rasheed Araeen die met zijn knalpaarse metalen H-balken gezien kan worden als de Pakistaanse evenknie van Donald Judd.

‘Grote solo in groot museum, maanden werk, geen cent krijg je ervoor’

Dat betekent overigens niet dat de traditionele canon onder het tapijt wordt gemoffeld. De opstelling Harmonie als nieuwe visie begint met een lattenstructuur die de geometrische beeldtaal van De Stijl in herinnering roept. Aan het einde hangen twee topwerken van Mondriaan, een uit 1913 en een uit 1935 – ze laten in één oogopslag de ontwikkeling van de schilder zien. Verderop hangt nog een heerlijke Schoonhoven en een fijne selectie werken van El Lissitzky, de Russische avant-gardist (1890-1941) van wie het Van Abbe een van de belangrijkste collecties ter wereld heeft.

Ze blijven imponeren, die kanonnen van het modernisme. In het Van Abbe worden ze niet gepresenteerd als het fundament van de hedendaagse kunstgeschiedenis, hooguit als een van de vele bouwstenen. En: ze worden in een ander perspectief geplaatst. Vladimir Tatlins schetsen van het Monument voor de Derde Internationale, een vooruitgangssymbool van heb ik jou daar, wordt gecombineerd met de uit sloopafval opgebouwde tegenhanger die Michael Rakowitz samen met aboriginals bouwde als zendmast voor een lokaal radiostation. White Man Got no Dreaming, luidt de veelzeggende titel.

Opmerkelijk in deze zaal is ook de toneelmaquette van Mondriaan, een zelden belicht onderdeel van zijn oeuvre. Extra attractiewaarde: je mag deze kopie gewoon aanraken. Een letterlijke handreiking aan blinden en slechtzienden, voor wie alle naambordjes vertaald zijn in braille. De voeltekeningen die her en der staan opgesteld zijn soms ook interessant voor andere bezoekers. Zo maakt de reliëfuitvoering van Buste de femme (1943) extra duidelijk hoe extreem Picasso’s perspectiefkeuzes waren.

‘De reliëfuitvoering van Picasso’s Buste de femme (1943) maakt extra duidelijk hoe extreem Picasso’s perspectiefkeuzes waren.’ foto Joep Jacobs

Het museum presenteert Dwarsverbanden als ‘de eerste volledig multi-zintuiglijke collectiepresentatie van Nederland’. Naast de tastzin worden ook neus en oren bediend. Vijf guided tours bieden inhoudelijke verdieping op je telefoon, en soundscapes verhogen de sfeer. Bij sommige werken, zoals Chagalls Hommage à Apollinaire (1913), hangt een geurkaartje, bijvoorbeeld om het contrastrijke werk ook voor de neus tot een zintuiglijke ervaring te maken.

Je kunt je afvragen wat dit soort ingrepen echt toevoegen, ze slagen er hoe dan ook in om je als bezoeker te activeren. Ook de inrichting van de zalen houdt je fris. Sommige ingangen zijn voorzien van gekromde tunneltjes waardoor het elke keer weer een verrassing is waar je nu weer belandt. De wanden zijn geverfd in secundaire kleuren in plaats van het gebruikelijke verkeerswit, gekromde voorzetwanden halen de scherpe hoeken uit de presentatie. Ook aan rolstoelers en kinderen is gedacht door de werken zo’n vijftien tot twintig centimeter lager te hangen dan gewoonlijk; voor bezoekers van gemiddelde lengte is dat minder storend dan je op voorhand zou denken.

Zo inspireert de scenografie van Dwarsverbanden tot een ontspannen dwalen. Anders dan in de vorige collectie-opstelling, die op sommige plekken van vloer tot plafond was gevuld, bevat Dwarsverbanden relatief weinig werken. Met 120 collectiestukken worden veel thema’s aangeroerd maar het aantal is zodanig dat je elk individueel werk de volle aandacht kunt geven zonder overvoerd te raken.

Sommige kunstenaars kregen een speciale plek toebedeeld. Patricia Kaersenhouts driehoekige dinertafel met zitplaatsen voor historisch belangrijke vrouwen vormt het zwaartepunt van de aan gelijkberechtiging gewijde zalen. Local hero René Daniëls kreeg een eigen zaaltje, waar zijn korte maar impactvolle loopbaan is samengevat in een half dozijn goed gekozen schilderijen. En helemaal bovenin zijn Lily van der Stokkers autobiografische wandschilderingen in zuurstokkleurtjes te zien. ‘Grote solo in groot museum, maanden werk, geen cent krijg je ervoor’, valt te lezen in een venijnig terzijde in luchtige verpakking – zoals Dwarsverbanden alle ingewikkelde thema’s van nu weet aan te snijden zonder loodzwaar of belerend te worden.

Dwarsverbanden. Ervaar kunst door te ruiken, horen, voelen en zien. Van 18.09 t/m 01.07.2025 in het Van Abbemuseum in Eindhoven. vanabbemuseum.nl