Beklijvende berichten over zelfbehoud

dans rond de bekendmaking van de bezoekersaantallen, weet dat het klassieke concept van het museum behoorlijk onder druk staat. Door de ratrace naar zoveel mogelijk tickets per jaar laten musea veel van hun taken noodgedwongen versloffen – in het besef dat de bezuinigingen van nu de tekorten van morgen zullen zijn. Een van de weinige plekken waar het traditionele concept van (kunst)museum ter discussie wordt gesteld, is het Van Abbemuseum in Eindhoven. Waar elders de tijdelijke presentaties aan elkaar worden geregen, laat het Van Abbe twee grote exposities doodleuk vier jaar staan. De ene kijkt vooruit, de andere kijkt terug. Deze laatste, The Making of Modern Art, is een polemische verkenning van het begrip ‘Westerse kunst’, die afgelopen jaar, met alle debatten over diversiteit en ‘witte’, ‘mannelijke’ geschiedschrijving, alleen maar actueler is geworden. De expositie is een voorbeeld van het globaliseringsbeleid waarmee het Van Abbemuseum in Nederland al jaren voorop loopt. Dat geldt ook voor Telling Untold Stories, een tentoonstelling met werk van vijf in Nederland woonachtige kunstenaars. Een van hen is de als historicus opgeleide Anna Dasović (1982) die bij de opening van de tentoonstelling uitlegde dat ze het in een tijd waarin miljoen beelden per dag worden verspreid weinig zinvol acht om daar nog beelden aan toe te voegen. De vraag ‘hoe verbeeld je iets wat niet te verbeelden valt?’ intrigeert haar veel meer. Zo onderzocht Dasović de rol van Nederlandse VN-militairen in de enclave Srebrenica waar in de zomer van 1995 duizenden Bosnische moslims een veilig heenkomen zochten. Onder de ogen van Nederlandse blauwhelmen lieten Bosnisch-Servische milities meer dan 8.300 mannen en jongens in bussen afvoeren, om ze vervolgens te executeren. ‘Srebrenica’ werd het grootste bloedbad in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog. Dasović haalde na vier jaar procederen bij Defensie zo’n honderd VHS-tapes boven water die laten zien hoe Nederlandse militairen met rollenspellen werden gehersenspoeld. Dasović noemt het “pre-enactment”, het is geen naspelen maar voorspelen. In de films worden Bosnische moslims als onbetrouwbaar neergezet, ze verbergen wapens en zijn actief op de zwarte markt: met Bosnische Serviërs daarentegen kon je goed afspraken maken. De films, waarin lokale acteurs spelen, werden opgenomen door Nederlandse studenten journalistiek. Dasović zet de Defensie-tapes ook in historisch perspectief. In het voorjaar van 1945 kreeg een team Hollywood-filmmakers van de Amerikaanse overheid de opdracht om “de meest complete propagandafilm over oorlog ooit” te produceren. In april 1945 dirigeerden ze honderden inwoners van het stadje Weimar – goed doorvoed en opvallend goed gekleed, als voor een uitje – in colonne door het net bevrijde concentratiekamp Buchenwald. Het is een ontluisterende vertoning. Terwijl de broodmagere overlevenden hen vanuit hun stapelbedden met holle ogen aankijken, slaan de burgers hun ogen neer of kijken de andere kant op. Een vrouw slaat haar handen voor haar ogen en rent weg, een fragment dat Dasović in een looping eindeloos herhaalt. Net als de trainingstapes van Defensie is de Special Film Project 186 nooit publiek gemaakt – wel verwees president Obama er naar in zijn speeches. Bij de opening van Telling Untold Stories noemde Van Abbe-directeur Charles Esche de verhalen in de expositie “geen uitzonderingen, maar regel”. De vijf kunstenaars geven die verhalen op uiteenlopende wijze vorm: met film, tekeningen, wandkleden, foto’s (kiekjes die met honderden naast en boven elkaar worden gepresenteerd), borduursels en nagebouwde tenten. Alles wat past bij de verhalen die ze willen vertellen is bruikbaar. Mounira Al Solh, Verslag in woord en beeld van gesprekmet een immigrante. foto Zuiderlucht Zo bedacht Quinsy Gario op geheel eigen wijze een ‘remake’ van een film die de Rijksvoorlichtingsdienst in 1947 produceerde over het eiland Sint Maarten; zijn meegereisde moeder maakte tekeningen. Mercedes Azpilicueta presenteert hallucinante wandtapijten over de legende van Lucía Miranda, een Spaanse vrouw die in de 16e eeuw door de inheemse bevolking gevangen werd genomen bij de verovering van het latere Argentinië. Het is een verhaal waarin zowel de vrouw als de bevolking in verzet komt tegen overheersing. Em’kal Eyongakpa bouwde in het Van Abbe grotten na uit de bergen van Kameroen, met symbolische en mystieke attributen en geluiden die horen bij het onbehaaglijke gevoel van de op zelfbehoud gerichte bewoners. Ook de personages in de film Freedom is a Habit I am Trying to Learn van Mounira Al Solh zijn gericht op zelfbehoud. Al Solh sprak 24 uur lang met vier vrouwen over hun leven in Zutphen, Washington, Oslo en Sharjah, de steden vanwaar ze vanuit Syrië en Libanon naar verhuisden. Hun ervaringen mogen eerder regel dan uitzondering zijn, ze zijn zelden stereotiep. Andere verhalen komen van vrouwen uit een cursus die Al Solh gaf in Eindhoven. Hij liet ze hun verhaal verwerken in textiel, vaak borduursels, en situeerde ze in en rond een zwevende tent. Net als Quinsy Gario, die in zijn presentatie ook werk laat zien van familieleden en vrienden, gaat het aandeel van Mounira Al Solh in Telling Untold Stories voorbij aan de Westerse kijk op het kunstenaarschap waar alles draait om het artistieke genie van de individuele kunstenaar. Een van de verhalen die Al Solh optekende was de anekdote over Aisha Bint Talha, naar verluidt een verre nakomeling van iemand uit de omgeving van de profeet en een buitengewoon mooie vrouw die halsstarrig bleef weigeren om een sluier te dragen. “Omdat de Almachtige me zoveel schoonheid meegaf, wil ik dat het publiek, als erkenning van zijn Almacht, die schoonheid onder ogen komt”, zei ze tegen haar man. “Onder geen enkele voorwaarde zal ik mezelf sluieren.” Telling Untold Stories. Werk van de in Nederland wonende kunstenaars Mercedes Azpilicuata, Anna Dasović, Em’kal Eyongakpa, Quinsy Gario en Mounira Al Solh. Van 30/11 t/m 8/3 in het Van Abbemuseum in Eindhoven. vanabbemuseum.nl