De grap als glijmiddel - Over humor in de kunst

in de huid van een immigrant te kruipen, valt weinig te lachen.

Road to Schengen is een spel dat je niet kunt winnen. Hoe ervaren je ook bent als gamer, hoe handig je de opgeworpen barrières ook weet te ontwijken, aan het eind sta je met lege handen. ‘Game over, try again!’ Migratie, wil Bayri maar zeggen, is een vermoeiend en frustrerend traject vol tegenwerking, eenzaamheid en heimwee. Een eindeloos spel van verliezen en opnieuw beginnen.  

Het kostte, vertelt directeur Rieke Righolt van museum van Bommel van Dam, enige moeite om Bayri het werk vrij te laten geven voor It’s Not a Joke. Dat zijn videogame in Venlo is te zien, komt door de gedachte dat humor helpt om beladen onderwerpen bespreekbaar te maken.

Ook in de kunst werkt een grap drempelverlagend, legt curator Sjors Bindels, die de expositie samenstelde, uit. Ook al weet hij donders goed dat kunst er niet is om maatschappelijke problemen op te lossen. It’s Not a Joke is volgens hem vooral bedoeld ‘om met elkaar in debat te gaan over gevoelige kwesties’. Het gaat om de vraag, niet om het antwoord. 

Hester Oerlemans schilderde met Refugee Monument (Orange) een monument voor op drift geraakte migranten.

Er is trouwens nog een argument om de grap op het affiche te zetten. ‘Met humor trek je nieuw publiek aan’, zegt Rieke Righolt, ‘vooral jong publiek.’ In beginsel heeft ze daar een punt; toegankelijk is de expositie alleszins. Neem Refugee Monument (Orange) van Hester Oerlemans. Op een wit canvas schilderde ze een enorme oranje flipflop met – heel klein – mensen erop; in één beeld komen lichtheid en zwaarte bij elkaar. De flipflop symboliseert de migratie: voor mensen die hun hele hebben en houwen achterlieten, zijn hun slippers vaak het enige schoeisel. Oerlemans schildert de slipper als mensenreddend vlot, een monument voor op drift geraakte volkeren.

Zo gebruikt Museum Van Bommel van Dam de grap als glijmiddel om thema’s als migratie, diversiteit, milieu en herbewapening aan de orde te stellen. Humor als hefboom – waarmee het museum impliciet erkent dat beeldende kunst vaak al te serieus is. De vraag of dat beeld wel klopt, wordt jammer genoeg niet gethematiseerd. 

Ze gaan heel goed samen, kunst en humor, niet alleen in Venlo, in deze expositie. Probleem is wel dat het publiek nu vooral op zoek gaat naar de grap – die er dus niet altijd is. Zie Bayri’s Road to Schengen. Halverwege het parcours, tegen een plint, ligt een bewegingloze muis op de vloer. Er hangt een bordje bij. Het is een kunstwerk(je), van Ryan Gander, en het heet Take Confidence in Your Abilities (2019).  De muis blijkt niet dood; als je goed kijkt, zie je dat ‘ie ademt. Leuk? Of vooral opluchting – dat zoiets kan, in een museum!

Humor is een weids begrip. Het aanbod is eindeloos, de waardering persoonlijk. Hou je van Youp of van Live at The Apollo? Van Philippe Geubels of Ridiculousness? Tijdens een interview met Francis Alÿs in 2010 vertelde ik dat ik zo onbedaarlijk had moeten lachen met zijn video Guards (2006), waarin Royal Guards, met rode uniformen en zwarte grenadiersmutsen, door de lege straten van Londen marcheren. Hij keek me aan of hij het in Mexico-City hoorde donderen. 

Hoe lachwekkend is Mr. Time (2018) van Tala Madani?

Toen Museum Boymans Van Beuningen nog open was en het werk Pindakaas van Wim T. Schippers op zaal was, kon je er vergif op innemen dat bezoekers er hoofdschuddend of boos gesticulerend van wegliepen. Een houten kader op de vloer met daarin een stevig riekende laag pindakaas is niet meteen wat je verwacht in een museum. Maar waarom zou je niet kunnen lachen om Schippers’ absurdisme, en het tegelijkertijd serieus nemen? Niet boos doorlopen, maar even inhouden en nadenken. Het helpt als je een grap serieus neemt.

Humor is ook cultureel bepaald. Franz Kafka hield voorleesavonden om vrienden en bekenden te laten proeven van zijn jongste probeersels. Zowel publiek als schrijver lag regelmatig dubbel van de lach. Toch krijgt het adjectief ‘kafkaesk’ in Van Dale de betekenis ‘op raadselachtige wijze beangstigend, bedreigend’. Ik heb nog nooit iemand ontmoet die schuddebuikend Der Prozess had zitten lezen, of Die Verwandlung. 

It’s Not a Joke volgt op De luiken open, een ruim opgezet spektakel met werk van Ivo Niehe-protégé Evert Thielen. Een op zijn minst dubieuze programmering. Artistiek gezien is ‘de meester van het veelluik’ een fremdkörper in een museum als Van Bommel van Dam; bovendien werd hij zes jaar geleden al ruimschoots bediend met een blockbuster-behandeling bij de buren van het Limburgs Museum. De enige aanleiding om Thielen nog eens voorbij te laten komen was financieel: de kas van zowel het museum als die van de Venlose middenstand voer er wel bij.

Rieke Righolt treft trouwens geen blaam; De luiken open was al geprogrammeerd toen ze aantrad als directeur. En It’s Not a Joke is allesbehalve opgelegd pandoer. Nergens bekruipt je de vrees een artistieke grap te hebben gemist – al zullen jongere bezoekers weinig vat krijgen op de humor van Monty Pythons The Funniest Joke in the World (1969). Het fragment laat perfect zien hoe tijd- en generatiegebonden humor óók is. 

Willem De Haans Motor Home (2024) is zowel grappig als onheilspellend.

De titel van de expositie druipt van de ironie; hoe geestig is – bijvoorbeeld – de animatie Mr. Time (2018) van Tala Madani? Een man staat op een roltrap; elke keer als hij boven komt, wordt hij door een groep mannen naar beneden geduwd. Met elke val raakt hij verder gewond; op enig moment gaan de ledematen zelfstandig verder. Net als in Road to Schengen is opgeven geen optie. De spanning tussen inhoud en vorm van het filmpje, denk aan een comic of aan slapstick, leidt tot ongemak. Je wordt verleid door het genre, maar al snel vergaat je het lachen.

Humor kan ook onheilspellend zijn, zoals in de video Motor Home (2024) waarin de maker, Willem de Haan, op het gemotoriseerd dak van een huis over de Maas bij Venlo vaart. Mensen op de nok van een door water omgeven dak, we denken dan al gauw aan de Watersnoodramp van 1953, maar ook aan recente natuurrampen elders in de wereld. Wat destijds een meteorologische gril was, is tegenwoordig door de klimaatverandering aan de orde van de dag.

Een van de meest ge(s)laagde werken van de expositie is De Barmhartige Bever van de Poolse Agata Siwek, een installatie die eerder al een aanloop nam bij een kunstroute in Sevenum – ze woont er in de buurt. Siwek liet er een houten bank, een lendendoek, een doornenkroon en drie spijkers achter. Even verderop lag een door een bever aangevreten crucifix – zonder Jezus. Die was er tussenuit gepiept. Op de rugleuning van de bank stond zijn afscheidsgroet: ‘Barmhartige bever bedankt’. 

In De barmhartige bever (2025, detail) pleit Agata Siwek voor het weghalen van crucifixen in de publieke ruimte.

Met deze verlossing van de gekruisigde Verlosser ventileert Siwek haar ergernis over de katholieke verheerlijking van het lijden, en de neiging van de Kerk om de dierbare gelovigen dat voortdurend in te peperen. Gedenk te lijden – zoals eind april toen de halfdode paus Franciscus als een trofee over het Sint Pietersplein werd gereden. Siwek richt haar woede op het crucifix; de wreedheid om een dode, vrijwel naakte man te exposeren op kruispunten van velden en wegen, Siwek heeft er nooit aan kunnen wennen. Ze laat een barmhartige bever te hulp schieten om Jezus van het kruis te knagen en hem zijn vrijheid terug te geven.

In museum van Bommel van Dam heeft Siwek een kapel ingericht rond het geknakte kruis. In de 14 staties van de kruisweg doet ze het verhaal van De barmhartige bever uit de doeken. Er zal om gegniffeld worden, de taferelen zijn te absurdistisch om als blasfemie gezien te worden – al weet je het nooit. 

It’s Not a Joke. T/m 14.09 in museum van Bommel van Dam in Venlo. vanbommelvandam.nl