Re-enchanting the World van Małgorzata Mirga-Tas is meer dan een ode aan de Roma-cultuur, meent WIDO SMEETS. ‘Ze appelleert aan onze toenemende behoefte aan zachtheid.’

Je vindt ze aan de randen van de samenleving. In Nederland veelal in ‘kampjes’, net buiten de bebouwde kom. In andere landen bivakkeren Roma op plekken waar wij het afval van ons welbevinden achterlaten. Gedreven door armoede of verjaagd door huisuitzettingen wonen ze bovengemiddeld vaak in de buurt van fabrieken en stortplaatsen. 

Bij de Roemeense stad Cluj wonen 2000 Roma op de uitlopers van een vuilnisbelt. In Bulgarije en Slowakije is het niet veel beter, zo blijkt uit een EU-rapport van afgelopen zomer dat ook voorbeelden in Spanje, Frankrijk en Zweden aanhaalt. ‘Iedereen die onder zulke omstandigheden leeft, wordt daardoor beschadigd’, zei Dan Pavel Doghi, een mensenrechtenfunctionaris die tot voor kort bij de EU werkte, laatst in NRC.

Weggejaagd. Verdreven naar de randen van de samenleving: het is het verhaal van de Roma sinds ze zo’n duizend jaar geleden vanuit India via Constantinopel, het huidige Istanbul, naar Europa kwamen. Onder het nazibewind werden in de jaren 1933-45 tussen de half en anderhalf miljoen Roma vermoord.

Tot de dag van vandaag worden Roma gediscrimineerd; ook in de kunstwereld dringen ze zelden door tot de Olympus. Eén van de uitzonderingen is Małgorzata Mirga-Tas (Zakopane, 1978), die tijdens de Biënnale van Venetië in 2022 doorbrak met haar presentatie van het twaalf reusachtige doeken omvattende Re-enchanting the World. 

De Bonnefantenzaal met tien van de twaalf doeken van Re-enchanting the World. foto’s ZOUT

Met de titel verwijst ze naar het gelijknamige boek van Silvia Federici. De onder cultuurwetenschappers populaire term re-enchantment, te vertalen als ‘herbetovering’, geldt als reactie op de onttovering van de wereld, een begrip dat werd gemunt door de socioloog Max Weber toen hij beschreef hoe in de 19de eeuw de magie plaatsmaakte voor de wetenschap en de technologie, hoe de ratio het won van het magisch denken. Wat resteert is een verzakelijkte wereld, zuchtend onder overproductie en massaconsumptie, een wereld waar spiritualiteit en creativiteit naar de marge verdreven. 

De roep om die ‘herbetovering’ klinkt door in een pleidooi voor de terugkeer van de aan Big Tech verkwanselde gemeenschapszin. Het is een roep om authentiek menselijk contact zonder dat er een schermpje tussen zit en een hernieuwde aandacht voor niet-menselijke elementen op aarde, zoals dieren, planten, water, bergen, rivieren. En het zijn veelal vrouwen die in deze beweging vooroplopen; de onttovering was immers vooral een mannelijke aangelegenheid. In de literatuur is de Poolse Nobelprijswinnaar Olga Tokarczuck een representant van die beweging, in de beeldende kunst is het haar landgenoot Małgorzata Mirga-Tas. Haar magnum opus Re-enchanting the World wordt grotendeels bevolkt door vrouwen en dieren. Gedomesticeerde dieren, die deel uitmaken van de gemeenschap: honden, katten, paarden, kippen en vrolijk rondspringende konijnen.

De overzichtsexpositie This Is Not the End of the Road van Mirga-Tas in het Bonnefanten in Maastricht is opgebouwd rondom Re-enchanting the World: twaalf doeken – wandkleden mag ook – van elk bijna 18 vierkante meter. De grootste zaal van het museum kan er tien herbergen; een elfde hangt om de hoek, het twaalfde is in bezit van het Museum voor Moderne Kunst in Warschau dat het vanwege de opening van de nieuwbouw niet wilde afstaan. 

De inspiratie voor het werk haalde Mirga-Tas in het Italiaanse Ferrara, in de met wandschilderingen versierde Salone dei Mesi (zaal van de maanden) in het Palazzo Schifanoia. Naar verluidt gaf de lokale heerser Borso d’Este (1413-1471) aan het einde van zijn leven de opdracht voor het werk aan Francesco del Cosso, die al schilderend in de gaten kreeg dat hij de omvang van de klus had onderschat. Hij vroeg vergeefs om loonsverhoging en vertrok toen hij die niet kreeg; lokale kunstenaars maakten het werk af. De fresco’s in de Salone dei Mesi boden Mirga-Tas een uitgelezen kans om de beeldtaal van de Italiaanse renaissance te verknopen met die van de Roma-cultuur. 

De eerste blik op Re-enchanting the World is als een paukenslag. De vervlechting van scenes en portretten, vormen en kleuren, symbolen en betekenissen bedekken de Bonnefantenzaal van plint tot plafond; de weerspiegeling ervan in het glazen dak fungeert als een echo. In de recente geschiedenis van het museum is dit spektakelstuk alleen te vergelijken met New Suns van Kahlil Joseph, bijna zeven jaar geleden. Terwijl de urbane muziek- en beeldcultuur waar Joseph uit voortkomt culturele toe-eigening afwijst, doet Mirga-Tas het tegenovergestelde. Artistieke toe-eigening is juist een wezenlijk onderdeel van haar werkwijze. In haar 200 vierkante meter grote magnum igent ze zich het verleden van haar voorouders toe om de Roma-traditie een plaats te geven in de Westerse cultuur. Dat begint heel letterlijk, door de Bohémiens en marche, vier etsen van de 17de eeuwse graficus Jacques Callot over rondtrekkende zigeuners, als onderlegger te gebruiken voor háár perspectief op de geschiedenis van de Roma.   

‘Mijn heldinnen zouden zichzelf nooit feminist noemen, terwijl ze dat in wezen wel waren’

De doeken van Re-enchanting the World bestaan elk uit drie horizontale banen – ‘sferen’ is wellicht een beter woord. In de bovenste sfeer verbeeldt Mirga-Tas de geschiedenis van de Roma als nomadenvolk. Zoals de hertog van Ferrara zich in zijn palazzo liet vereeuwigen als de ideale heerser die zorgde voor rust en welvaart, schetst Mirga-Tas een geromantiseerd beeld van het Roma-verleden – contrair dus aan de etsen van Callot waar ze werden weggezet als bedelaars, gewelddadige gauwdieven en zakkenrollers. We zien een trots en zelfbewust volk, onderweg dan wel uitrustend van de reis, prachtig gekleed ook – de vergelijking met de pracht en praal op de fresco’s in Ferrara is niet te missen. De verandering van perspectief doet denken aan de bekende metafoor van de geschiedenis als palimpsest: een stuk perkament waarvan grote delen door de eeuwen heen zijn weggegumd en herschreven. 

Ook in de middelste sfeer, in Ferrara een raadselachtige deel met astrologische goden en verwijzingen naar de tekens van de dierenriem, geeft Mirga-Tas ruim baan aan háár perspectief. Er komen familieleden, activisten, onderzoekers en kunstenaars, vaak met Roma-roots, voorbij, afgewisseld met de sterrenbeelden, van ram tot vissen. Volgens de Bonnefanten-website is deze dierenriem en zijn motieven ‘zeer specifiek voor een bepaalde kunsthistorie binnen Europa, en sluit veel andere culturen uit.’ Dat klinkt heel wakker, maar klopt het ook? In het uitlegboekje van het Bonnefanten lezen we hoe de dierenriem-motieven in Ferrara werden ontcijferd door de joods-Duitse kunsthistoricus Aby Warburg (1866-1929) ‘die ze als voorbeelden zag van de eeuwenlange migratie van beelden tussen culturen en continenten’. Dat klinkt niet als uitsluiten, maar als het tegenovergestelde, als verbinden. In de Biënnale-catalogus over Re-enchanting the World bendadrukken de Poolse kunsthistorici Wojciech Szymanski en Robert Kusek de interpretatie van Warburg die laat zien ‘hoe beelden en vormen reizen door tijd en ruimte, hoe het verleden present is in het heden, hoe de heidense Oudheid landde in het renaissance-hof in Ferrara.’    

Mirga-Tas eert Aby Warburg met een portret in de middelste sfeer van Re-enchanting the World van het novemberdoek. Hij staat er, getooid met strohoed, naast de boogschutter – in de astrologie gelinkt aan onafhankelijkheid, creativiteit en rechtvaardigheid, aan interesse in reizen en filosofie en het streven naar vrijheid. 

De onderste sfeer in het werk bestaat uit voorstellingen uit het persoonlijke leven van Mirga-Tas, die nog steeds in een Roma-gemeenschap woont. In haar romantische weergave van het leven van alledag leeft ze zich uit in kleuren, vormen en materialen: vrouwen die handwerken, theedrinken, aardappelen rooien, kippen plukken, kaarten, kletsen, baren en sterven. Slechts één tafereel is exclusief voor mannen: het dragen van een doodskist. ‘De vrouwen die ik wil laten zien hebben weliswaar geen academische graad, maar wel veel levenswijsheid en respect voor de mensen om hun heen’, zegt de kunstenares erover in de Biënnale-catalogus. ‘Mijn heldinnen zouden zichzelf nooit feminist noemen, terwijl ze dat in wezen wel waren, met hun streven om het verschil te maken.’

Waar in de bovenste sfeer een reizend volk door de geschiedenis trekt, zien we hier een volk dat hunkert naar worteling. Op de doeken over december en januari zien we kleine, bijna knusse nederzettingen in een sereen winterlandschap.

Al bestaat de hoofdmoot van Re-enchanting the World uit op doek genaaide kledingresten, zelf heeft Mirga-Tas het over ‘paintings’. Ze schildert met textiel. Sommige stoffen haalt ze bij tweedehands-kledingzaken, de meeste komen van familie en vrienden. Bij deze megaklus had ze de hulp van drie professionele naaisters en een handvol assistenten; een collectief dus, net als bij de fresco’s in Ferrara. 

‘Veel van mijn schilderijen grenzen aan de kitsch’

Het wow-gevoel dat de Bonnefanten-zaal oproept, komt vooral door de helderheid van de kleuren. Mirga-Tas gebruikt het exotische imago van de Roma om het publiek binnen te trekken in een grotendeels onbekende cultuur. Wat daarbij opvalt is dat de historische dramatiek én emoties, zoals hoop, pijn, verdriet, empathie, trots en melancholie, in dezelfde kleuren worden weergegeven. ‘Veel van mijn schilderijen grenzen aan de kitsch’, zegt ze er zelf over. ’Je kunt zeggen dat ik laat zien wat “typisch Roma” is, en dat Roma zich nogal extravagant kleden. Ik hou van hun stijl, van hun geloof in hoe-meer-hoe-beter. Tegelijkertijd heb ik genoeg van het beeld waarin ze altijd worden geassocieerd met dansen en uit stroken stof gemaakte kleren. De Roma in mijn werk zijn meer dan dat. Het zijn kleurrijke mensen met een interessante persoonlijkheid.’

De Engelse auteur met Roma-roots Damian Le Bas benadrukt hoe de door Mirga-Tas gebruikte kleding drie levens heeft gehad: als creatie van de kledingontwerper, als gebruiksvoorwerp van de drager en als bonte herschikking in Re-enchanting the World, dat ons volgens hem de droom van een zachtere wereld voorschotelt. 

Daar is inderdaad wat voor te zeggen. In deze eigen(tijdse) versie van de Salone dei mesi gaan vorm en inhoud hand in hand. In allebei appelleert Mirga-Tas aan onze toenemende behoefte aan zachtheid. Het meest bewonderenswaardige aan dit werk is dat ze de pijnlijke geschiedenis van de Roma niet gebruikt om te polariseren. Het voelt als een weldaad.

Małgorzata Mirga-Tas maakt in haar expositie in het Bonnefanten ruimte voor Morena Bamberger (Roermond, 1994), die haar kijk geeft op de Sinti-gemeenschap, de wat welvarender, min of meer gesettelde tak van de Roma waar ze uit voortkomt. Behalve twee filmpjes uit haar academietijd toont Bamberger de installatie Sonnekrasko djiephen – Een leven van goud: een als kapel vormgegeven woonwagen met een met glinsterend patchwork beklede tweebenige eenhoorn ervoor.

Małgorzata Mirga-Tas, This Is Not the End of the Road. T/m 16.02 in het Bonnefanten. bonnefanten.nl