Het kwaad is vaak een kwestie van luiheid

reprise van De vrouw die de honden eten gaf staat gepland voor dit najaar. Kindermoordenaar Marc Dutroux geldt voor de meeste Belgen als het absolute kwaad, en zal dat nog wel een paar generaties blijven. Een onmens, een genetische anomalie, een statistische uitzondering die we zover mogelijk van ons vandaan moeten houden. Dat geldt ook voor zijn handlangers. Wie aan die kwalificaties wenst te morrelen en met nuances durft te komen, kan nog steeds op heftige emotionele weerstand rekenen. Marie-Louise Stheins: ‘We sluiten iets heel belangrijks uit als we niet onderzoeken hoe iemand tot zulke daden heeft kunnen komen.’ foto’s Joyce van Belkom Met haar boek De vrouw die de honden eten gaf probeerde schrijfster Kristien Hemmerechts in 2014 zicht te krijgen op de processen in het hoofd van Michelle Martin, vrouw, handlanger en moeder van de drie kinderen van Dutroux. Terwijl haar man in de gevangenis zat, liet ze twee meisjes verhongeren in een kelder. Hemmerechts vroeg zich af wat Martin al die jaren gedacht moet kúnnen hebben? Met als achterliggend idee: of we het nu leuk vinden of niet, Martin is een mens, haar gedrag is menselijk. Die invalshoek werd Hemmerechts in België niet in dank afgenomen. Boekhandels weerden haar boek uit de schappen, de schrijfster ontving doodsbedreigingen, de recensies waren, in tegenstelling tot die in Nederland, veelal negatief. ‘Voor mij kwam de heftigheid van de reacties als een verrassing’, zegt Hemmerechts ruim vijf jaar later. ‘Natuurlijk, ik wist dat het gevoelig zou liggen. En ik begrijp dat het veiliger voelt om de Martins van deze wereld weg te zetten als onmensen. Ik moet tot op de dag van vandaag uitleggen dat ik Martin niet verdedig met het boek. Als je Macbeth speelt, gaat toch ook niemand zeggen dat je een moordenaar verdedigt?’ En nu is er een toneelstuk, deels gebaseerd op het boek, deels op aanvullende bronnen. Een initiatief van actrice Marie-Louise Stheins die Martin speelt, en regisseur Julie Van den Berghe. Naar hun zeggen lazen ze zowat alles wat er over Dutroux en Martin is geschreven. Het toneelstuk volgt de opzet van het boek in die zin dat we Michelle Martin gaan zien zoals zij zichzelf ziet. Maar hoe speel je als actrice een actrice? Want dat is een van de weinige dingen die voor Marie-Louise Stheins (62) vaststaat: Martin is een fantast, een manipulant, misschien zelfs wel een psychopaat – wat die kwalificaties ook mogen betekenen. ‘Ik wilde dit boek op het toneel brengen omdat ik gefascineerd was door haar. Ik wilde haar begrijpen. Beginnersfout, ze ís niet te begrijpen. Het enige waar je je dan op kunt richten als acteur, is het proces, het hoe. Hoe werkte dat mogelijk in haar hoofd?’ De periode na het verschijnen van haar boek De vrouw die de honden eten gaf viel Hemmerechts zwaar. Ze kreeg weinig bijval in haar thuisland, het was een eenzame strijd. Zonder een spoor van ironie: ‘De laatste illusies die ik had over de goedheid van de mens zijn toen wel verdwenen.’  ’Als je Macbeth speelt, gaat toch ook niemand zeggen dat je een moordenaar verdedigt?’ Heeft ze niet getwijfeld, toen Van den Berghe en Stheins bij haar aanklopten met het idee? Was ze niet bang dat alle kritiek met bijbehorende digitale drek opnieuw op haar zou neerdalen? Het is even stil. Dan: ‘Nee. Ik heb ze wel gewaarschuwd: weet waar je aan begint. Bij het verschijnen van het boek konden mensen al moeilijk onderscheid maken tussen het personage en de schrijver; hoe zal dat zijn als iemand Martin vertolkt op het toneel? Ik hoop voor Marie dat de reacties minder extreem zijn. Het stuk speelt vooral in Nederland, dat scheelt, daar was de kritiek op het boek lang niet zo heftig.’ Is Stheins bang voor de reacties? ‘Een beetje wel ja. Het publiek mag geen seconde denken dat ik haar verdedig. Maar ze manipuleert, dus probeert ze je ook als publiek in te palmen en empathie op te wekken; die kant van haar moet je ook laten zien. Ik zou willen dat je je als kijker betrapt voelt. Zo van: ik heb met haar te doen. En dan meteen erna denkt: “Dit is het goorste klotewijf dat ik ooit gezien heb”.’ In het boek van Hemmerechts worden geen details beschreven; geen woord over hoe de slachtoffers An en Eefje door Dutroux en Martin werden behandeld. Toch zijn ze er voortdurend, in het hoofd laten werkelijkheid en herinneringen zich lastig opzijzetten. Hemmerechts: ‘Paul Marchal (de vader van An, red.) vond het boek kwetsend. Het boek is niet kwetsend bedoeld. Ik heb bij het schrijven rekening gehouden met de slachtoffers, je zult in het boek geen enkel detail over seksueel misbruik tegenkomen. Dat heb ik er bewust buiten gehouden.’ Het wereldbeeld van Kristien Hemmerechts is weinig opbeurend; zelf zou ze het als ‘realistisch’ typeren. De mens, zegt ze, is in de kern een egoïstisch wezen. ‘En de slechtheid die met dat egoïsme gepaard kan gaan, schuilt in ons allemaal. Ik heb lang getwijfeld of ik dat citaat van Hannah Arendt als motto in het boek moest zetten: “The sad truth is that most evil is done by people who never make up their minds to be good or evil.” Het kwaad wordt niet noodzakelijk als kwaad gepland. Het ontstaat vaak als iets banaals, iets alledaags.’ ‘Ik vind het belangrijk dat we ál het menselijk gedrag bestuderen. Veel menselijk gedrag vind ik eigenaardig, bevreemdend, dat heb ik al sinds mijn jeugd. Disneyland, de tv-comedy Friends, zo zien we onszelf graag, als moreel zuiver, onschuldig en goed. In werkelijkheid is ons gedrag veel complexer en dubbelzinniger. Als je het dunne laagje wegkrast…. Maar die realiteit negeren we het liefst. Terwijl ik denk dat het heel bevrijdend zou zijn als we onze eigen tekortkomingen wat vaker onder ogen zouden zien.’ Kristien Hemmerechts: ‘Gaandeweg werd Michelle Martin een veel normaler mens dan ik van tevoren had gedacht.’ Paul Marchal verwijt Hemmerechts dat ze in het boek bij Martin op zoek gaat naar menselijkheid. Heeft Stheins enige menselijkheid gevonden? ‘Ik vind het belangrijk dat we de mensheid in al haar facetten laten zien. En of je dat nou een prettig idee vindt of niet, Martin is een mens. Ik snap de reactie van Marchal wel, en heb er ook veel begrip voor. Maar ik ben het niet met hem eens. We sluiten iets heel belangrijks uit als we niet onderzoeken hoe iemand tot zulke daden heeft kunnen komen.’ ‘Je kunt Martin een monster noemen, maar daarmee is het verhaal voor mij niet af. Ik wil proberen te begrijpen hoe ze daar is gekomen. Het is ontzettend moeilijk om vat op haar te krijgen omdat ze zo’n manipulatieve tuthola is. Ik denk dat ze toen ze Dutroux leerde kennen een naïef meisje was, een omhulsel van een door haar jeugd, met een moeder die haar weghield van de wereld, gecreëerde leegte. Ze was kwetsbaar, ontvankelijk en manipuleerbaar – haar opvoeding had haar klaargestoomd voor de bevelen. Het roofdier Dutroux rook dat.’ Wat deed het met Stheins als actrice, om al die tijd zo dicht bij iemand als Martin te zijn? De voorbereiding vond ze het zwaarst. Al die rechtbankverslagen, het boek van Hans Knoop over Dutroux – de informatie daarin is allemaal erg gedetailleerd. Vooral de verhalen over de kinderen, die nog erger behandeld zijn dan wij vaak weten: op een gegeven moment ging ze onderuit. Slapeloze nachten. ‘Ik moest afstand nemen, en dat is gek genoeg wel gelukt.’ Heeft het haar nieuwe inzichten over Martin opgeleverd? ‘Toen ik in mijn gedachten bovenaan die keldertrap stond en me afvroeg waarom ze niets heeft gedaan, dacht ik: die is met allemaal praktische bezwaren gekomen, was doodsbang en heeft de gedachten aan de meisjes zoveel mogelijk geblokkeerd. Ik kan dat best goed, gedachten blokkeren. Dat moet zij in extreme mate ook hebben gedaan. En zo die deur dichtgehouden.’  Terug naar Hemmerechts. Welk effect had het schrijven van het boek op haar? ‘Ik wilde zo graag dat ik die kindjes alsnog kon gaan redden. En het was confronterend. Ik begon aan het boek met het idee dat Dutroux en Martin hele andere mensen zijn dan jij en ik. Maar gaandeweg werd Martin een veel normaler mens dan ik van tevoren had gedacht. In het verlengde van Hannah Arendt denk ik dat het kwaad vaak een kwestie van luiheid is, van nonchalance, van dingen niet doen. Er zijn ook momenten in mijn leven geweest dat ik de deur simpelweg heb dichtgelaten. We zijn allemaal leugenachtige, sukkelige wezens. Laten we nou eens beginnen met dat te onderkennen.’ Het Zuidelijk Toneel, De vrouw die de honden eten gaf. Regie Julie van den Berghe. Vanaf 29.9 in onder andere Antwerpen, Breda, Eindhoven, Nijmegen, Veghel en Venlo. hzt.nl